मी सिनेमांवर लिहिणार नाही असं नेहमी ठरवतो पण कुठलातरी सिनेमा पाहतो, खूप आवडतो आणि मग दोन तीन दिवस मी फक्त त्याच सिनेमाचा विचार करत राहतो. त्या सिनेमाबद्दल मिळेल ते वाचत राहतो आणि दुसरा कुठलाच विषय डोक्यात नसल्यानं (आणि इतर अनेक महत्वाच्या चालू घडामोडींवर बरेचजण बरंच सकस लिखाण करतातच) माझ्यासमोर त्या सिनेमाबद्दलच काहीतरी लिहिण्याशिवाय पर्याय नसतो. विनोदी सिनेमांमध्ये अनेक प्रकार असतात. काही चुरचुरीत संवादांवर आधारलेले तर काही कमरेखालच्या विनोदांवर आधारलेले, काही पूर्णपणे अभिनेत्याच्या क्षमतेवर अवलंबून तर काही निव्वळ परिस्थितीजन्य विनोद दर्शवणारे. 'द हँगओव्हर' हे परिस्थितीजन्य विनोदावर आधारलेल्या सिनेमाचं एक ठळक उदाहरण.
'द हँगओव्हर' चा एक अभिनेता एड हेल्म्स एका मुलाखतीत सांगतो, की ह्या सिनेमाची खासियत हीच आहे, की ह्यात कुठलंही पात्र चुरचुरीत संवाद म्हणत नाही, किंवा कुठलंही एक पात्र स्मार्ट किंवा हुशार असं नाही, ज्यामुळे विनोदनिर्मिती व्हावी. ह्यातली विनोदनिर्मिती फक्त घडणार्‍या घटनांमुळेच आहे. आणि ह्या घडणार्‍या प्रत्येक घटनेत त्यातली पात्र मात्र पूर्णपणे गंभीर असतात. आणि एडचं म्हणणं शंभर टक्के खरं आहे. 'द हँगओव्हर' मधले मित्र सिनेमाच्या अनेक भागांमध्ये मार खात असतात किंवा त्यांची फजिती होत असते किंवा ते पूर्णपणे भांबावलेले असतात आणि आपण इथे हसून हसून लोटपोट होत असतो.
'डग' चं 'ट्रेसी' बरोबर लग्न ठरलंय. त्याचं लग्न रविवारी आहे आणि त्याच्या दोन मित्रांनी(फिल आणि स्टू) त्याची 'बॅचलर्स पार्टी' शुक्रवारी रात्री 'लास व्हेगास' मध्ये साजरी करायची ठरवलीय. डगनं ट्रेसीचा थोडा विक्षिप्त भाऊ 'ऍलन' ला देखील आपल्या बॅचलर्स पार्टीला न्यायचं ठरवलंय. फिल हा एक शाळाशिक्षक आहे आणि स्टू हा एक डेंटिस्ट. फिल हा हॅपिली मॅरीड विथ अ बॉय आणि स्टू लवकरच आपल्या हुकूमशहा गर्लफ्रेंडला प्रपोज करण्याच्या विचारात आहे. डगचा समजूतदार सासरा त्याला स्वतःची अत्यंत लाडकी व्हिंटेज मर्सिडीज लास व्हेगासला घेऊन जाण्यासाठी देतो. आणि चौकडी बॅचलर्स पार्टीसाठी व्हेगासकडे रवाना होते. व्हेगासमधल्या एका महागड्या हॉटेलमधला एक महाग स्वीट बुक करून चौघेजण लपून छपून हॉटेलच्या छतावर पार्टीची सुरूवात करायला जातात. तिथे दारू पिऊन मग जेवण आणि जुगार, स्ट्रिप क्लब इत्यादी 'बॅचलर्स पार्टी' स्पेशल कार्यक्रम करायचे प्लॅन्स करतच चौघे दारू प्यायला सुरूवात करतात आणि मग आपल्याला थेट सकाळ दिसते. हॉटेलचा आलिशान स्वीट अस्ताव्यस्त झालाय. एक कोंबडी स्वीटमध्ये फिरतेय. स्वीटचा दरवाजा उघडून बाहेर पडणारे एका बाईचे पाय आपल्याला दिसतात. आणि जमिनीवर अस्ताव्यस्त पडलेला स्टू आपल्याला दिसतो. मग कुठूनतरी ऍलन उठतो आणि बाथरूममध्ये जातो. आणि आत त्याला चक्क एक वाघ दिसतो. ऍलनची पाचावर धारण बसते आणि तो धावतच बाहेर येतो. फिलदेखील जागा होतो आणि वाघ बघून सगळेच घाबरतात. त्यातच 'डग'चा काहीच थांगपत्ता नसतो. तो जिथे झोपला असावा तिथली गादीदेखील गायब असते. आणि एका कपाटामधे एक रडणारं बाळ असतं. सगळे विचारात पडतात की नक्की असं काय झालं काल रात्री? गंमत म्हणजे कुणालाच काही आठवत नाही. फिलच्या हाताला हॉस्पिटलमध्ये बांधतात तो बँड आहे. ते जेव्हा व्हॅलेट पार्किंगमधून आपली गाडी मागवतात तेव्हा मर्सिडीजऐवजी एक पोलिस कार येते. आणि हॉटेलच्या आवारातल्या एका मोठ्या पुतळ्यावर 'डग' ज्या गादीवर झोपला होता ती गादी अडकल्याचं दिसतं. तिघेहीजण आता मोठ्याच काळजीत पडतात. आधी ते हॉस्पिटलमध्ये जातात ज्यावरून त्यांच्या लक्षात येतं की त्यांनी आदल्या रात्री रोहिप्नॉल (उच्चार नक्की माहित नाही मला) हे 'डेट रेप ड्रग' घेतलं होतं, ज्यामुळे त्यांची आदल्या रात्रीची पूर्ण स्मृती गेलेली आहे. मग ते हळूहळू आदल्या रात्रीचे संदर्भ जुळवायचा प्रयत्न करू लागतात. आणि त्यातनंच त्यांनी आदल्या रात्री दारूच्या नशेत गाजवलेले चित्रविचित्र पराक्रम एक एक करून त्यांच्यासमोर येऊ लागतात. बाथरूममधला वाघ, ते बाळ, ती बाई, पोलिस कार आणि त्यांच्या पेयांमध्ये आलेलं रोहिप्नॉल अशी सगळी कोडी हळू हळू उलगडत जातात. डगचं गायब असणं हळूहळू खूप तणावपूर्ण होऊ लागतं आणि अचानकच शेवटाकडे ह्या उर्वरित रहस्याचाही उलगडा होतो. आपली मात्र हसून हसून मुरकुंडी वळलेली असते. आणि त्यातच शेवटी त्यांना कॅमेरा सापडतो ज्यामध्ये आदल्या रात्रीचे त्यांचे सगळे फोटो असतात. ते सगळे एकमेकांशी ठरवतात की एकदाच बघून पूर्ण डिलीट करायचे. आणि सिनेमाच्या क्रेडिट्सबरोबर आपल्याला हे फोटो पहायला मिळतात.
सिनेमा तसं बघायला गेला तर 'बॉय ह्यूमर' कॅटॅगरीत मोडणारा आहे. बहुतेककरून पुरूष ऑडियन्सला डोळ्यासमोर ठेवून बनवलेला आहे. पण तरी सिनेमाची गंमत कमी होत नाही. स्वतःला शहाणं समजणार्‍यांची होत असलेली फजिती हा विनोदनिर्मितीचा हुकमी एक्का दिग्दर्शक टॉड फिलिप्स वापरतो. ब्रॅडली कूपर (कूलड्यूड शाळाशिक्षक), एड हेल्म्स (भिडस्त डेंटिस्ट) आणि झॅक गॅलिफिआनाकिस (विक्षिप्त ऍलन) ही त्रयी आपल्या वावरानं धमाल उडवते. त्यांचे एक एक कारनामे समोर येताना त्यांची जी गोची होत राहते ती ह्या तिघांच्या अभिनयामुळे खूपच गंमतीशीर वाटते.
ह्या सिनेमाचं कथानक एका प्रोड्यूसरच्या स्वानुभवावर आधारलेलं आहे. पण बाथरूममधला वाघ वगैरे काही गोष्टी दिग्दर्शक टॉड फिलिप्सच्या सुपीक डोक्यातून आलेल्या आहेत. एकंदर सिनेमा आपल्याला थोडा वेळ एका वेगळ्याच विनोदी सफरीवर घेऊन जातो. 'सम गाईज जस्ट कान्ट हँडल व्हेगास' ही सिनेमाची टॅगलाईन अक्षरशः खरी होताना आपल्याला दिसते. सिनेमात अनेक ठिकाणी 'अमेरिकन कल्चर' (उदा. बॅचलर्स पार्टीचा कन्सेप्ट, 'व्हॉटेव्हर हॅपन्स इन व्हेगास, स्टेज इन व्हेगास' हा डगच्या सासर्‍याचा डोळे मिचकावत मारलेला डायलॉग वगैरे) पुरेपूर दिसून येतं. पण तरीही सिनेमातला विनोद अगदी बोटांवर मोजता येईल इतक्याच वेळा कमरेखाली जातो.
टॉड फिलिप्सचा वेगळाच 'सेन्स ऑफ ह्यूमर' पारंपारिक भारतीय प्रेक्षकांना कितपत रूचेल ठाऊक नाही पण भारतात काही निर्मात्यांनी ऑलरेडी 'द हँगओव्हर'चा ऑफिशियल रिमेक बनवण्याची तयारी सुरू केल्याचं ऐकिवात आलं होतं मध्यंतरी. तो येईल तेव्हा येईल, पण सध्या तरी मी टॉड फिलिप्सचा नवा सिनेमा 'ड्यू डेट' ची वाट पाहतोय. ह्यात झॅक गॅलिफिआनाकिस आणि माझा प्रचंड आवडता अभिनेता रॉबर्ट डाऊनी ज्युनियर आहे, त्यामुळे ही ट्रीटच असण्याची शक्यता आहे. पाहू.
11/28/2010
11/26/2010
माझे सणजीवन -२
भाग १ पासून पुढे
त्यानंतर येते वर्षप्रतिपदा अर्थात मराठी नववर्षदिन. गुढीपाडवा. गुढीपाडव्याला मला फारसं काही खास वाटत नसलं, तरी गुढी उभारणं आणि त्यावर लागलेली ती साखरेची पदकं खाण्याची संध्याकाळपर्यंत वाट पाहत राहणं ह्यासाठी तो दिवस मला चांगलाच लक्षात राहिलाय. मला ती साखरेची पदकं दोर्‍यावरून खायला जाम म्हणजे जाम मजा वाटते. अजूनी. पण गेल्या काही वर्षांपासून ती संधी हुकतेय. काहीतरी गोडधोड बनतं, ते खायचं आणि एन्जॉय करायचं. तसा मस्त असतो हा सणपण. पण जास्त लिहिण्यासारख्या ती पदकं सोडल्यास काही आठवणी नाहीत.
गुढीपाडव्यानंतर आमच्या घरी वेध लागतात ते हनुमान जयंतीचे. हनुमान जयंती आमच्या कुटुंबात शंभरहून जास्त वर्षं साजरी केली जातेय. हनुमान आमचं मानलेलं कुलदैवत आहे असं कधीतरी बाबा सांगत होते. त्यामुळे आमच्यात हनुमान जयंतीचं प्रस्थ असतं. हनुमान जयंतीच्या सात दिवस आधीपासून घरातल्याच हनुमानाची सेपरेट प्रतिष्ठापना करतात आणि त्याच्याशेजारी सात दिवस सलग एक समई तेवत ठेवतात. मला लहानपणापासून त्या विझू न देण्याच्या समयीबद्दल जाम कुतूहल वाटतं. ती विझू नये म्हणून सात दिवस त्या खोलीतला पंखा बंद. सहसा प्रतिष्ठापना हॉलमध्ये. पुन्हा हनुमान जयंती उन्हाळ्यातच, आणि कहर म्हणजे टीव्ही हॉलमध्ये. सात दिवस फुल गेम. एका वर्षी पाहुणे आले होते कुणीतरी. तर आतमध्ये झोपताना मला आणि भावाला जाम छोट्याशा जागेत झोपण्याची पाळी आली होती. मग मी म्हटलं, मी झोपतो हॉलमध्ये आणि मोठ्या धैर्याने उकाड्याला सामोरा गेलो. अर्धी रात्र बिन झोपेचा, घामाघूम तळमळत होतो. नशीबाने पाहुणे एकच रात्र आधी आले होते. आणि जयंतीच्या दिवशी पहाटे सगळे लवकर उठतात. मोठे उठल्यावर मी पटकन आत जाऊन पंख्याखाली तासभराची एक्स्ट्रा झोप घेतली होती.
पण एव्हढं सगळं असलं तरी हनुमान जयंती म्हटली की माझ्या डोळ्यासमोर आधी चणे आणि गुळाची खिरापतच येते. मस्त मजा यायची नेहमीच. सात दिवस आरत्या म्हणायच्या. ऐन हनुमान जयंतीच्या दिवशी मी कधीतरी हट्ट करून बाबांसारखं सोवळं नेसायचो, हट्टाने आरतीचं ताट धरायचो (हट्ट अति होत होता नै..पण आता समजून काय उपयोग!) अजूनी आई-बाबा तसेच हनुमान जयंती साजरी करतात. ज्या आत्यांना जमतं त्या जयंतीच्या दिवशी येऊन जातात. हनुमान जयंती तसा मोठा सण नसल्याने आणि महत्वाचं म्हणजे 'बँक हॉलिडे' नसल्याने सगळ्यांनाच येणं जमत नाही. पण माझ्या सणजीवनाचा हनुमान जयंती हा एक अविभाज्य घटक आहे.
हे सगळे पूर्वार्धातले सण. त्यानंतर थेट येतो तो गणेशोत्सव. म्हणजे मधे असतील काही पण माझ्या विशेष लक्षात राहिलेत असं काही सुचत नाहीये. पण गणेशोत्सव मात्र चांगलाच म्हणजे चांगलाच लक्षात राहतो. आमच्या घरी गौरी-गणपती असतात. म्हणजे ज्या दिवशी गौरी जातात, त्याच दिवशी गणपती. पण मजा भरपूर येते. घरात मोठ्या प्रमाणावर पक्वान्न बनतात. माझे आवडते उकडीचे मोदक बनतात. पाच-सहा दिवस सण असल्यासारखं वाटतं. हट्टाने पूजा करायला किंवा सांगायला बसणे हा माझा लहानपणापासूनचा शिरस्ता आहे (हट्ट फार झालाय ना लेखातसुद्धा). मग हळूहळू जसाजसा मोठा झालो, तसतसा समजूतदारपणे वडिल जे सांगती ते करू लागलो. पण असं आहे ना, की जेव्हा पूजा चालू असते, तेव्हा जर मी तिथे इन्व्हॉल्व्ह नसेन, तर मला प्रचंड कंटाळा येतो. आई पोहे वगैरे काहीतरी बनवत असते आणि मला भूक लागलेली असते. पण काही खाता येत नाही. पूजा हॉलमध्ये, टीव्ही तिकडे. फुल बोर होतं. त्यामुळे पूजेत बसणं, कुठल्याही भूमिकेत हे नेहमीच सोयीस्कर!
एकदा पहिली पूजा झाली, की मग सकाळ संध्याकाळच्या आरत्या, प्रत्येक आरतीच्या वेगवेगळ्या प्रसांदांमध्ये मला लहानपणापासूनच आरतीपेक्षा जास्त इंटरेस्ट राहिलेला आहे. लहान असताना एकदा मित्राच्या घरी त्याच्या वडिलांनी रात्रभर जागून वगैरे केलेली आरास पाहिली होती. मित्र आणि त्याचे वडिल व काका नेहमी एक अख्खी रात्र जागून आरास करायचे, ह्याचं मला अप्रूप वाटायचं. आमच्या घरी एकदम साधं प्रकरण. एखादा काहीतरी स्टिकर आणून लावायचा. बाकी दोन समया आणि चांगलंस उपरणं गणपतीला, बास. कारण आमच्यात कलाकार कुणीच नाही. पण मला एकदा खूप म्हणजे खूप न्यूनगंड म्हणतात तो झाला. म्हटलं, ह्यावर्षी आपण पण आरास करायची. आई-बाबांनी थोडं समजावून पाहिलं. पण मी बधलो नाही. ते नाईलाजानेच काही थर्मोकोलच्या गोष्टी घेऊन आले. मलापण रात्रभर जागून आरास करायची होती. प्रत्यक्षात आई-बाबांनी रात्रभर जागण्याएव्हढं सामान हुशारी करूनच आणलं नव्हतं. एक डोक्यामागे लावायचं दिवे लावलेलं फिरणारं चक्रही आणायला मी बाबांना भाग पाडलं होतं. जे काही आणलं होत त्यात मी माझ्या अप्रतिम कलाकुसरीने वाकडं तिकडं कापून थोडंफार वाया घालवल्यावर आई म्हणाली, 'केलीस तेव्हढी मेहनत खूप केलीस' आता जाऊन झोप. बाबा माझ्यासारखेच कलाशत्रू. त्यातल्यात्यात माझ्या आईच्या हातात कला आहे. तिनं आपलं जागून कसंतरी काहीतरी बरं दिसेलसं उभं केलं. मला मिळायचा तो धडा मिळाला होता. त्यानंतर आई-बाबा जी छोटीशी सजावट करतात (आईच करते, बाबा टीपी करतात) त्यात गणपती आणि मी दोघेही समाधान मानतो. त्यावेळेस आणलेले मखराचे खांब अजूनी कुठल्यातरी माळ्यावर पडलेले असतील, किंवा फेकून दिले असतील. गंमतच होती सगळी! अजूनही कुठे कुठे केलेली आरास, मखर पाहतो, तेव्हा हे सगळं डोळ्यांपुढे येतं.
गणपती संपल्यावर येते नवरात्र. नवरात्राचं माझ्या जीवनात वेगळंच स्थान आहे ते दोन गोष्टींमुळे (आता तुम्ही म्हणाल प्रत्येकच सणाचं वेगळं स्थान आहे. पण आहे तर काय करू!) एक म्हणजे आमच्या पहिल्या घराशेजारी, जिथे मी नववीपर्यंत राहिलो, एक मैदान आहे. जे नवरात्रीत गरबा-दांडियासाठी भाड्यानं दिलं जातं. एकेकाळी तिथला दांडिया खूप फेमस होता. जॉनी लीव्हर वगैरे फेमस असताना तिथे येऊन गेलेला होता. असो. तर तिथे रात्रभर दंगा चालत असे. त्यावेळी रात्री दहा वगैरेंची बंधनं नव्हती. त्यामुळे ते भगभगलेले दिवे आणि रात्रभर येणारा प्रचंड आवाज अजूनही मला आठवतात. आम्हाला सगळ्यांनाच त्या गोंगाटाची इतकी सवय झालेली होती, की आम्ही अत्यंत सहजगत्या त्या गोंगाटात झोपू शकायचो. तिथे मिळालेल्या ह्या ट्रेनिंगमुळेच आमच्यातलं कुणीही, कितीही आवाजामध्ये झोपू शकतं. झोपायसाठी शांतता लागते म्हणणारे भेटले की हसू येतं. एव्हढं शेजारीच मैदान असून मी कधी दांडियाला गेल्याचं आठवत नाही. कदाचित एकदा कधीतरी कुणातरी ओळखीच्यांकडच्या इमारतीत गेलो असेन पण खरंच आठवत नाही.
नवरात्रीचं आयुष्यात स्थान असण्याचं दुसरं कारण म्हणजे मी शाळेत असताना, बहुतेक चौथी-पाचवीत होतो, आमच्या शाळेच्या स्नेहसंमेलनामध्ये आमच्या वर्गशिक्षिकेनं आमच्या वर्गाचं दांडिया नृत्य बसवलं होतं. त्यांनी काय समजून माझी निवड केली होती मला ठाऊक नाही, पण मी त्यात होतो. दांडिया येत नव्हता, फक्त त्यावेळी वाजणारी गाणी माहित होती. मी नक्कीच बर्‍यापैकी चांगलं सादरीकरणही केलं असावं बहुदा. ते एव्हढं लक्षात नाही. पण नाच झाल्यावर आम्हा सहभागी मुलांना नाष्ट्याचं कूपन दिलं गेलं होतं आणि काही गडबडीमुळे ते मला मिळालं नाही. मग आमच्या वर्गशिक्षिकेनं त्यांना मिळालेलं कूपन माझ्या हातात दिल्याचं आठवतं! छ्या राव, जाम नॉस्टॅल्जिक व्हायला होतं कधीकधी! कशावरून काय आठवेल ना, त्याचा नेम नाही.
हे सगळं सोडलं तर आमच्या घरामध्ये नवरात्र म्हणजे घटस्थापना आणि नऊ दिवस उगवणारी ती नाजूकशी रोपं! रोज त्याच्यावर एक एक माळ आई चढवायची. त्याचीही एक वेगळी गंमत वाटायची. पण अशाच एका नवरात्राच्या दुसर्‍या माळेला माझी आजी (माझ्या आईची आई) गेली होती. मला धूसरसंच आठवत होतं. पण नुकतंच आईशी बोलणं झाल्यानं आत्ता चांगलंच लक्षात आहे.
त्यानंतर येतो खरा मोठा गेम. दिवाळी. ज्यावरून हा सगळाच लेखनप्रपंच सुरू केलाय. दिवाळी म्हणजे सगळ्यांसाठीच पर्वणी. देशात जवळपास सर्व भागांमध्ये सारख्याच उत्साहाने साजरा केला जाणारा बहुतेक देशातला सर्वांत मोठा सण. लहानपणापासून दिवाळी म्हणजे अभ्यंगस्नान, फराळ आणि फटाके सर्वप्रथम आठवतात. आईनं उटणं लावून घातलेलं अभ्यंगस्नान म्हणजे दिवाळीची खरी सुरूवात. शाळेची दिवाळीची सुट्टी खूप आधी सुरू झालेली असायची. दिवाळीचा अभ्यास आणि फंड उभा करण्यासाठी खपवायला दिलेलं वीस तिकिटांचं पुस्तक घेऊन सहामाही परीक्षा संपवून आम्ही घरी यायचो. वेगळेच दिवस होते. अगदी शाळा संपण्याचा दोनेक वर्षं आधी अक्कल आली की परीक्षा संपल्यासंपल्याच दिवाळीचा अभ्यास उरकून ठेवावा, म्हणजे सुट्टी मजेत जाते. नाहीतर आम्ही मूर्खासारखे सुट्टी संपत आली की एकतर सहामाहीचा निकाल आणि दिवाळीचा अभ्यास ह्या दुहेरी भीतीनं कावरेबावरे होत असू. ती पावतीपुस्तकं इमारतीतल्याच काका लोकांच्या माथी तिकिटं मारून आम्ही संपवत असू.
दिवाळीचे वेध लागले की फटाक्यांची दुकानं ओव्हरटाईममध्ये चालायची. बाबांच्या मागे लागून (इथे हट्ट नाही ह्याची कृपया नोंद घ्यावी) आमची वरात (मी, दादा आणि बाबा) फटाक्यांच्या दुकानात. तिथे तुफान गर्दी! मग त्या काऊंटरवरून छापलेला फॉर्म घ्यायचा. कुठले फटाके किती हवेत हे त्यात भरायचं. आमचं बजेट ठरलेलं असायचं नेहमी. त्यामुळे जास्त वेळ लागायचा नाही. तसा मी बालपणापासून फटाक्यांच्या बाबतीत घाबरट होतो. अगदी सहावी सातवीपर्यंत मी लक्ष्मीबॉम्ब आणि सुतळीबॉम्बला बिचकूनच असायचो. माझी झेप म्हणजे झाडं (अनार) आणि भुईचक्र आणि रॉकेट्स! त्यातल्यात्यात रॉकेट उडवणं हे मला एकदम शौर्याचं लक्षण वाटायचं. मग हळूहळू ह्या फोबियातूनही बाहेर आलो. सगळे फटाके निर्धास्त उडवू लागलो. पण एकंदरच आमच्यात जास्त फटाके आणण्याची पद्धत नव्हती. इतरांना भरपूर फटाके उडवताना पाहत हेवा करत बसायचो कधीकधी. नंतर नंतर त्यातला फोलपणा कळला, पण तोवर मी मोठा झालो होतो.
नववीत असताना आम्ही घर बदललं होतं. तिथूनही आम्ही वर्षभरात अजून एकदा घर बदललं नंतर. पण त्या एका वर्षीची दिवाळी माझ्या दिवाळीजीवनाला कलाटणी देणारी ठरली. पूर्वीच्या इमारतीत आम्ही गच्चीवर फटाके उडवत असू. पण इथे तळमजल्यावर फटाके उडवण्याची पद्धत होती. रॉकेट्स सुद्धा जमिनीवर बाटल्या ठेवूनच. असंच एकदा मी रॉकेट पेटवायला गेलो. हातात उदबत्ती होती. रॉकेट काही पेटेना. मी आपला शक्य तेव्हढं अंतर राखत, बाटली पडू नये ह्याची काळजी घेत उदबत्ती वातीला लावत होतो. एव्हढ्यात मागे उभा असलेला आमच्याच इमारतीतला जमाव ओरडू लागला. मी मागे वळून पाहिलं. सगळे काहीतरी ओरडत होते, पण सगळे एकत्र वेगवेगळं काहीतरी बोलत असल्याने मला काहीच अर्थबोध होईना. मी दुर्लक्ष करून पुन्हा समोर पाहिलं आणि नकळतच थोडा वाकलो आणि झर्रकन माझ्या डोळ्यांपासून जवळपास एक इंचावरून रॉकेट उडालं. प्रकाशाच लोळ डोळ्यात जावा असं क्षणभर वाटलं. दोन-चार सेकंद काही दिसेना. मी घाबरलो. म्हटलं गेले डोळे. पण मग एकदम नॉर्मलला आलो. शांतपणे मागे गेलो. ते सगळे मला 'रॉकेट पेटलंय, मागे ये', असंच सांगत असल्याचं मला नंतर कळलं.
त्यादिवशी मी कुठलीही दुखापत न होता बचावलो. मग दुसर्‍या दिवशी मी पाच भुईचक्र ओळीनं ठेवली आणि एकाच फुलबाजीनं ती लावायला सुरूवात केली. उगाच मस्ती! धडाधड पाच लावली आणि पुढे सहावं होतं. मला समजेना, मी सहावं कधी ठेवलं. म्हटलं असेल चुकून ठेवलेलं. पण ते कुणाचं तरी अर्धवट चालून थांबलेलं भुईचक्र होतं. मी फुलबाजी लावताच ते फुटलं आणि पुन्हा माझ्या डोळ्यांसमोर प्रकाशाचा लोळ. ह्यावेळेस हात भाजला होता. अंगठ्याचं कातडं भाजलं होतं. माझा फटाके उडवायचा उत्साह अर्ध्याहून जास्त कमी करण्यास ही दिवाळी जवाबदार ठरली.
त्याच्या पुढच्या दिवशी अजून एका नव्या घरात. जिथे मी अजून राहतो. आदल्या वर्षीच्या घटनाक्रमानंतर राहिलेले फटाके शिल्लक होते. तेव्हढेच फोडायचं ठरवलं होतं. मी आणि भाऊ जाऊन हळूहळू लक्ष्मीबॉम्ब वगैरे लावत होतो. मी थोडासा हात आवरूनच, पण मला भीती बसू द्यायची नव्हती, म्हणून हे सगळं चालू होतं. तेव्हढ्यात कंपाऊंडमधून रस्त्यावरची काही पोरं आम्हाला बघत होती. कारण आमच्या इमारतीत आम्ही दोघेचजण फटाके फोडत होतो. कदाचित माझ्या भावाची कल्पना, किंवा आईनं वरून बघून सांगितलं ते लक्षात नाही पण आम्ही त्या मुलांना बोलावून त्यांनाच ते फटाके फोडायला दिले, आमच्याच समोर. त्यांनाही बरं वाटलं, आम्हालाही. सगळे फटाके संपले. आणि माझ्या आयुष्यातलं फटाके पर्व संपलं.
हल्ली पहाटे चारचार पर्यंत फटाके फोडतात. आणि हल्ली आवाजाच्या फटाक्यांचं प्रस्थ वाढलंय. मला दिवाळीत धुराचा जाम त्रास होतो. पूर्वी का व्हायचा नाही ठाऊक नाही. किंवा होत असेल, पण मी दुर्लक्ष करत असेन. पण हल्ली आवाजाच्या फटाक्यांच्या अतिरेकामुळे दिवाळी बेरंग होऊन गेलीय. त्यामुळे मी गेल्या तीन दिवाळ्या घराबाहेर असूनही मला हायसंच वाटतं. फक्त आई घालते ते उटणं लावून अभ्यंगस्नान आणि फराळ नसल्याने खूप चुकल्यासारखं वाटतं.
सगळ्याच सणांना बहुतेक करून सकाळी आम्हाला ठेवणीतल्या सोन्याच्या चेन्स घालायला मिळायच्या. सकाळी नवे कपडे घालून, त्या चेन्स घालून भावाबरोबर आणि नंतर मित्रांबरोबर आई देवळात धाडायची. त्या देवळात जाण्याचीपण एक मजा असायची. मी कधी एकदम श्रद्धेने देवळात गेलोय असं मला स्मरत नाही, पण तो सगळाच एक सोहळ्याचा भाग असायचा. त्यातली खुमारी वेगळीच. एकदा देवळातून आलं की चांगलंचुंगलं खायचं. पुन्हा मित्रांबरोबर खेळायला जायचं, ते थेट दुपारी गोडाधोडाचं खायला परत. त्यानंतर वामकुक्षी आणि मग पुन्हा फराळ, खेळ! ते दिवस आता तसेच राहिले नाहीत. जवळचे मित्र पांगलेत. शहरात कुणीच नाही. कधीतरी चुकून आम्ही सणावारांना एकत्र भेटतो. भावाचं कुटुंब आहे. सणांना सगळे भेटतो, पण आम्ही आता लहान राहिलो नाही. सगळीच गणितं बदलल्याचं जाणवतं.
मी गेल्या तीन वर्षांपासून एकाही उपरोल्लेखित सणाला घरी नाही. आता वर्षाभराने कधीतरी जेव्हा कायमचा परतेन, तेव्हा येणार्‍या सणांना काय नवीन बघायला मिळेल कुणास ठाऊक! बदल होतच राहतात. नीट पाहिलं तर कधीकधी त्यातही वेगळी मजा असते. तीच शोधायचा प्रयत्न करेन बहुदा!
लिहिता लिहिता फारच लिहून गेलो. वाचल्याबद्दल खूप धन्यवाद!
तुम्हा सर्वांना आणि तुमच्या कुटुंबियांना ही दिपावली सुखसमृद्धीची, आनंदाची आणि आरोग्यपूर्ण ठरो!
(समाप्त)
त्यानंतर येते वर्षप्रतिपदा अर्थात मराठी नववर्षदिन. गुढीपाडवा. गुढीपाडव्याला मला फारसं काही खास वाटत नसलं, तरी गुढी उभारणं आणि त्यावर लागलेली ती साखरेची पदकं खाण्याची संध्याकाळपर्यंत वाट पाहत राहणं ह्यासाठी तो दिवस मला चांगलाच लक्षात राहिलाय. मला ती साखरेची पदकं दोर्‍यावरून खायला जाम म्हणजे जाम मजा वाटते. अजूनी. पण गेल्या काही वर्षांपासून ती संधी हुकतेय. काहीतरी गोडधोड बनतं, ते खायचं आणि एन्जॉय करायचं. तसा मस्त असतो हा सणपण. पण जास्त लिहिण्यासारख्या ती पदकं सोडल्यास काही आठवणी नाहीत.
गुढीपाडव्यानंतर आमच्या घरी वेध लागतात ते हनुमान जयंतीचे. हनुमान जयंती आमच्या कुटुंबात शंभरहून जास्त वर्षं साजरी केली जातेय. हनुमान आमचं मानलेलं कुलदैवत आहे असं कधीतरी बाबा सांगत होते. त्यामुळे आमच्यात हनुमान जयंतीचं प्रस्थ असतं. हनुमान जयंतीच्या सात दिवस आधीपासून घरातल्याच हनुमानाची सेपरेट प्रतिष्ठापना करतात आणि त्याच्याशेजारी सात दिवस सलग एक समई तेवत ठेवतात. मला लहानपणापासून त्या विझू न देण्याच्या समयीबद्दल जाम कुतूहल वाटतं. ती विझू नये म्हणून सात दिवस त्या खोलीतला पंखा बंद. सहसा प्रतिष्ठापना हॉलमध्ये. पुन्हा हनुमान जयंती उन्हाळ्यातच, आणि कहर म्हणजे टीव्ही हॉलमध्ये. सात दिवस फुल गेम. एका वर्षी पाहुणे आले होते कुणीतरी. तर आतमध्ये झोपताना मला आणि भावाला जाम छोट्याशा जागेत झोपण्याची पाळी आली होती. मग मी म्हटलं, मी झोपतो हॉलमध्ये आणि मोठ्या धैर्याने उकाड्याला सामोरा गेलो. अर्धी रात्र बिन झोपेचा, घामाघूम तळमळत होतो. नशीबाने पाहुणे एकच रात्र आधी आले होते. आणि जयंतीच्या दिवशी पहाटे सगळे लवकर उठतात. मोठे उठल्यावर मी पटकन आत जाऊन पंख्याखाली तासभराची एक्स्ट्रा झोप घेतली होती.
पण एव्हढं सगळं असलं तरी हनुमान जयंती म्हटली की माझ्या डोळ्यासमोर आधी चणे आणि गुळाची खिरापतच येते. मस्त मजा यायची नेहमीच. सात दिवस आरत्या म्हणायच्या. ऐन हनुमान जयंतीच्या दिवशी मी कधीतरी हट्ट करून बाबांसारखं सोवळं नेसायचो, हट्टाने आरतीचं ताट धरायचो (हट्ट अति होत होता नै..पण आता समजून काय उपयोग!) अजूनी आई-बाबा तसेच हनुमान जयंती साजरी करतात. ज्या आत्यांना जमतं त्या जयंतीच्या दिवशी येऊन जातात. हनुमान जयंती तसा मोठा सण नसल्याने आणि महत्वाचं म्हणजे 'बँक हॉलिडे' नसल्याने सगळ्यांनाच येणं जमत नाही. पण माझ्या सणजीवनाचा हनुमान जयंती हा एक अविभाज्य घटक आहे.
हे सगळे पूर्वार्धातले सण. त्यानंतर थेट येतो तो गणेशोत्सव. म्हणजे मधे असतील काही पण माझ्या विशेष लक्षात राहिलेत असं काही सुचत नाहीये. पण गणेशोत्सव मात्र चांगलाच म्हणजे चांगलाच लक्षात राहतो. आमच्या घरी गौरी-गणपती असतात. म्हणजे ज्या दिवशी गौरी जातात, त्याच दिवशी गणपती. पण मजा भरपूर येते. घरात मोठ्या प्रमाणावर पक्वान्न बनतात. माझे आवडते उकडीचे मोदक बनतात. पाच-सहा दिवस सण असल्यासारखं वाटतं. हट्टाने पूजा करायला किंवा सांगायला बसणे हा माझा लहानपणापासूनचा शिरस्ता आहे (हट्ट फार झालाय ना लेखातसुद्धा). मग हळूहळू जसाजसा मोठा झालो, तसतसा समजूतदारपणे वडिल जे सांगती ते करू लागलो. पण असं आहे ना, की जेव्हा पूजा चालू असते, तेव्हा जर मी तिथे इन्व्हॉल्व्ह नसेन, तर मला प्रचंड कंटाळा येतो. आई पोहे वगैरे काहीतरी बनवत असते आणि मला भूक लागलेली असते. पण काही खाता येत नाही. पूजा हॉलमध्ये, टीव्ही तिकडे. फुल बोर होतं. त्यामुळे पूजेत बसणं, कुठल्याही भूमिकेत हे नेहमीच सोयीस्कर!
एकदा पहिली पूजा झाली, की मग सकाळ संध्याकाळच्या आरत्या, प्रत्येक आरतीच्या वेगवेगळ्या प्रसांदांमध्ये मला लहानपणापासूनच आरतीपेक्षा जास्त इंटरेस्ट राहिलेला आहे. लहान असताना एकदा मित्राच्या घरी त्याच्या वडिलांनी रात्रभर जागून वगैरे केलेली आरास पाहिली होती. मित्र आणि त्याचे वडिल व काका नेहमी एक अख्खी रात्र जागून आरास करायचे, ह्याचं मला अप्रूप वाटायचं. आमच्या घरी एकदम साधं प्रकरण. एखादा काहीतरी स्टिकर आणून लावायचा. बाकी दोन समया आणि चांगलंस उपरणं गणपतीला, बास. कारण आमच्यात कलाकार कुणीच नाही. पण मला एकदा खूप म्हणजे खूप न्यूनगंड म्हणतात तो झाला. म्हटलं, ह्यावर्षी आपण पण आरास करायची. आई-बाबांनी थोडं समजावून पाहिलं. पण मी बधलो नाही. ते नाईलाजानेच काही थर्मोकोलच्या गोष्टी घेऊन आले. मलापण रात्रभर जागून आरास करायची होती. प्रत्यक्षात आई-बाबांनी रात्रभर जागण्याएव्हढं सामान हुशारी करूनच आणलं नव्हतं. एक डोक्यामागे लावायचं दिवे लावलेलं फिरणारं चक्रही आणायला मी बाबांना भाग पाडलं होतं. जे काही आणलं होत त्यात मी माझ्या अप्रतिम कलाकुसरीने वाकडं तिकडं कापून थोडंफार वाया घालवल्यावर आई म्हणाली, 'केलीस तेव्हढी मेहनत खूप केलीस' आता जाऊन झोप. बाबा माझ्यासारखेच कलाशत्रू. त्यातल्यात्यात माझ्या आईच्या हातात कला आहे. तिनं आपलं जागून कसंतरी काहीतरी बरं दिसेलसं उभं केलं. मला मिळायचा तो धडा मिळाला होता. त्यानंतर आई-बाबा जी छोटीशी सजावट करतात (आईच करते, बाबा टीपी करतात) त्यात गणपती आणि मी दोघेही समाधान मानतो. त्यावेळेस आणलेले मखराचे खांब अजूनी कुठल्यातरी माळ्यावर पडलेले असतील, किंवा फेकून दिले असतील. गंमतच होती सगळी! अजूनही कुठे कुठे केलेली आरास, मखर पाहतो, तेव्हा हे सगळं डोळ्यांपुढे येतं.
गणपती संपल्यावर येते नवरात्र. नवरात्राचं माझ्या जीवनात वेगळंच स्थान आहे ते दोन गोष्टींमुळे (आता तुम्ही म्हणाल प्रत्येकच सणाचं वेगळं स्थान आहे. पण आहे तर काय करू!) एक म्हणजे आमच्या पहिल्या घराशेजारी, जिथे मी नववीपर्यंत राहिलो, एक मैदान आहे. जे नवरात्रीत गरबा-दांडियासाठी भाड्यानं दिलं जातं. एकेकाळी तिथला दांडिया खूप फेमस होता. जॉनी लीव्हर वगैरे फेमस असताना तिथे येऊन गेलेला होता. असो. तर तिथे रात्रभर दंगा चालत असे. त्यावेळी रात्री दहा वगैरेंची बंधनं नव्हती. त्यामुळे ते भगभगलेले दिवे आणि रात्रभर येणारा प्रचंड आवाज अजूनही मला आठवतात. आम्हाला सगळ्यांनाच त्या गोंगाटाची इतकी सवय झालेली होती, की आम्ही अत्यंत सहजगत्या त्या गोंगाटात झोपू शकायचो. तिथे मिळालेल्या ह्या ट्रेनिंगमुळेच आमच्यातलं कुणीही, कितीही आवाजामध्ये झोपू शकतं. झोपायसाठी शांतता लागते म्हणणारे भेटले की हसू येतं. एव्हढं शेजारीच मैदान असून मी कधी दांडियाला गेल्याचं आठवत नाही. कदाचित एकदा कधीतरी कुणातरी ओळखीच्यांकडच्या इमारतीत गेलो असेन पण खरंच आठवत नाही.
नवरात्रीचं आयुष्यात स्थान असण्याचं दुसरं कारण म्हणजे मी शाळेत असताना, बहुतेक चौथी-पाचवीत होतो, आमच्या शाळेच्या स्नेहसंमेलनामध्ये आमच्या वर्गशिक्षिकेनं आमच्या वर्गाचं दांडिया नृत्य बसवलं होतं. त्यांनी काय समजून माझी निवड केली होती मला ठाऊक नाही, पण मी त्यात होतो. दांडिया येत नव्हता, फक्त त्यावेळी वाजणारी गाणी माहित होती. मी नक्कीच बर्‍यापैकी चांगलं सादरीकरणही केलं असावं बहुदा. ते एव्हढं लक्षात नाही. पण नाच झाल्यावर आम्हा सहभागी मुलांना नाष्ट्याचं कूपन दिलं गेलं होतं आणि काही गडबडीमुळे ते मला मिळालं नाही. मग आमच्या वर्गशिक्षिकेनं त्यांना मिळालेलं कूपन माझ्या हातात दिल्याचं आठवतं! छ्या राव, जाम नॉस्टॅल्जिक व्हायला होतं कधीकधी! कशावरून काय आठवेल ना, त्याचा नेम नाही.
हे सगळं सोडलं तर आमच्या घरामध्ये नवरात्र म्हणजे घटस्थापना आणि नऊ दिवस उगवणारी ती नाजूकशी रोपं! रोज त्याच्यावर एक एक माळ आई चढवायची. त्याचीही एक वेगळी गंमत वाटायची. पण अशाच एका नवरात्राच्या दुसर्‍या माळेला माझी आजी (माझ्या आईची आई) गेली होती. मला धूसरसंच आठवत होतं. पण नुकतंच आईशी बोलणं झाल्यानं आत्ता चांगलंच लक्षात आहे.
त्यानंतर येतो खरा मोठा गेम. दिवाळी. ज्यावरून हा सगळाच लेखनप्रपंच सुरू केलाय. दिवाळी म्हणजे सगळ्यांसाठीच पर्वणी. देशात जवळपास सर्व भागांमध्ये सारख्याच उत्साहाने साजरा केला जाणारा बहुतेक देशातला सर्वांत मोठा सण. लहानपणापासून दिवाळी म्हणजे अभ्यंगस्नान, फराळ आणि फटाके सर्वप्रथम आठवतात. आईनं उटणं लावून घातलेलं अभ्यंगस्नान म्हणजे दिवाळीची खरी सुरूवात. शाळेची दिवाळीची सुट्टी खूप आधी सुरू झालेली असायची. दिवाळीचा अभ्यास आणि फंड उभा करण्यासाठी खपवायला दिलेलं वीस तिकिटांचं पुस्तक घेऊन सहामाही परीक्षा संपवून आम्ही घरी यायचो. वेगळेच दिवस होते. अगदी शाळा संपण्याचा दोनेक वर्षं आधी अक्कल आली की परीक्षा संपल्यासंपल्याच दिवाळीचा अभ्यास उरकून ठेवावा, म्हणजे सुट्टी मजेत जाते. नाहीतर आम्ही मूर्खासारखे सुट्टी संपत आली की एकतर सहामाहीचा निकाल आणि दिवाळीचा अभ्यास ह्या दुहेरी भीतीनं कावरेबावरे होत असू. ती पावतीपुस्तकं इमारतीतल्याच काका लोकांच्या माथी तिकिटं मारून आम्ही संपवत असू.
दिवाळीचे वेध लागले की फटाक्यांची दुकानं ओव्हरटाईममध्ये चालायची. बाबांच्या मागे लागून (इथे हट्ट नाही ह्याची कृपया नोंद घ्यावी) आमची वरात (मी, दादा आणि बाबा) फटाक्यांच्या दुकानात. तिथे तुफान गर्दी! मग त्या काऊंटरवरून छापलेला फॉर्म घ्यायचा. कुठले फटाके किती हवेत हे त्यात भरायचं. आमचं बजेट ठरलेलं असायचं नेहमी. त्यामुळे जास्त वेळ लागायचा नाही. तसा मी बालपणापासून फटाक्यांच्या बाबतीत घाबरट होतो. अगदी सहावी सातवीपर्यंत मी लक्ष्मीबॉम्ब आणि सुतळीबॉम्बला बिचकूनच असायचो. माझी झेप म्हणजे झाडं (अनार) आणि भुईचक्र आणि रॉकेट्स! त्यातल्यात्यात रॉकेट उडवणं हे मला एकदम शौर्याचं लक्षण वाटायचं. मग हळूहळू ह्या फोबियातूनही बाहेर आलो. सगळे फटाके निर्धास्त उडवू लागलो. पण एकंदरच आमच्यात जास्त फटाके आणण्याची पद्धत नव्हती. इतरांना भरपूर फटाके उडवताना पाहत हेवा करत बसायचो कधीकधी. नंतर नंतर त्यातला फोलपणा कळला, पण तोवर मी मोठा झालो होतो.
नववीत असताना आम्ही घर बदललं होतं. तिथूनही आम्ही वर्षभरात अजून एकदा घर बदललं नंतर. पण त्या एका वर्षीची दिवाळी माझ्या दिवाळीजीवनाला कलाटणी देणारी ठरली. पूर्वीच्या इमारतीत आम्ही गच्चीवर फटाके उडवत असू. पण इथे तळमजल्यावर फटाके उडवण्याची पद्धत होती. रॉकेट्स सुद्धा जमिनीवर बाटल्या ठेवूनच. असंच एकदा मी रॉकेट पेटवायला गेलो. हातात उदबत्ती होती. रॉकेट काही पेटेना. मी आपला शक्य तेव्हढं अंतर राखत, बाटली पडू नये ह्याची काळजी घेत उदबत्ती वातीला लावत होतो. एव्हढ्यात मागे उभा असलेला आमच्याच इमारतीतला जमाव ओरडू लागला. मी मागे वळून पाहिलं. सगळे काहीतरी ओरडत होते, पण सगळे एकत्र वेगवेगळं काहीतरी बोलत असल्याने मला काहीच अर्थबोध होईना. मी दुर्लक्ष करून पुन्हा समोर पाहिलं आणि नकळतच थोडा वाकलो आणि झर्रकन माझ्या डोळ्यांपासून जवळपास एक इंचावरून रॉकेट उडालं. प्रकाशाच लोळ डोळ्यात जावा असं क्षणभर वाटलं. दोन-चार सेकंद काही दिसेना. मी घाबरलो. म्हटलं गेले डोळे. पण मग एकदम नॉर्मलला आलो. शांतपणे मागे गेलो. ते सगळे मला 'रॉकेट पेटलंय, मागे ये', असंच सांगत असल्याचं मला नंतर कळलं.
त्यादिवशी मी कुठलीही दुखापत न होता बचावलो. मग दुसर्‍या दिवशी मी पाच भुईचक्र ओळीनं ठेवली आणि एकाच फुलबाजीनं ती लावायला सुरूवात केली. उगाच मस्ती! धडाधड पाच लावली आणि पुढे सहावं होतं. मला समजेना, मी सहावं कधी ठेवलं. म्हटलं असेल चुकून ठेवलेलं. पण ते कुणाचं तरी अर्धवट चालून थांबलेलं भुईचक्र होतं. मी फुलबाजी लावताच ते फुटलं आणि पुन्हा माझ्या डोळ्यांसमोर प्रकाशाचा लोळ. ह्यावेळेस हात भाजला होता. अंगठ्याचं कातडं भाजलं होतं. माझा फटाके उडवायचा उत्साह अर्ध्याहून जास्त कमी करण्यास ही दिवाळी जवाबदार ठरली.
त्याच्या पुढच्या दिवशी अजून एका नव्या घरात. जिथे मी अजून राहतो. आदल्या वर्षीच्या घटनाक्रमानंतर राहिलेले फटाके शिल्लक होते. तेव्हढेच फोडायचं ठरवलं होतं. मी आणि भाऊ जाऊन हळूहळू लक्ष्मीबॉम्ब वगैरे लावत होतो. मी थोडासा हात आवरूनच, पण मला भीती बसू द्यायची नव्हती, म्हणून हे सगळं चालू होतं. तेव्हढ्यात कंपाऊंडमधून रस्त्यावरची काही पोरं आम्हाला बघत होती. कारण आमच्या इमारतीत आम्ही दोघेचजण फटाके फोडत होतो. कदाचित माझ्या भावाची कल्पना, किंवा आईनं वरून बघून सांगितलं ते लक्षात नाही पण आम्ही त्या मुलांना बोलावून त्यांनाच ते फटाके फोडायला दिले, आमच्याच समोर. त्यांनाही बरं वाटलं, आम्हालाही. सगळे फटाके संपले. आणि माझ्या आयुष्यातलं फटाके पर्व संपलं.
हल्ली पहाटे चारचार पर्यंत फटाके फोडतात. आणि हल्ली आवाजाच्या फटाक्यांचं प्रस्थ वाढलंय. मला दिवाळीत धुराचा जाम त्रास होतो. पूर्वी का व्हायचा नाही ठाऊक नाही. किंवा होत असेल, पण मी दुर्लक्ष करत असेन. पण हल्ली आवाजाच्या फटाक्यांच्या अतिरेकामुळे दिवाळी बेरंग होऊन गेलीय. त्यामुळे मी गेल्या तीन दिवाळ्या घराबाहेर असूनही मला हायसंच वाटतं. फक्त आई घालते ते उटणं लावून अभ्यंगस्नान आणि फराळ नसल्याने खूप चुकल्यासारखं वाटतं.
सगळ्याच सणांना बहुतेक करून सकाळी आम्हाला ठेवणीतल्या सोन्याच्या चेन्स घालायला मिळायच्या. सकाळी नवे कपडे घालून, त्या चेन्स घालून भावाबरोबर आणि नंतर मित्रांबरोबर आई देवळात धाडायची. त्या देवळात जाण्याचीपण एक मजा असायची. मी कधी एकदम श्रद्धेने देवळात गेलोय असं मला स्मरत नाही, पण तो सगळाच एक सोहळ्याचा भाग असायचा. त्यातली खुमारी वेगळीच. एकदा देवळातून आलं की चांगलंचुंगलं खायचं. पुन्हा मित्रांबरोबर खेळायला जायचं, ते थेट दुपारी गोडाधोडाचं खायला परत. त्यानंतर वामकुक्षी आणि मग पुन्हा फराळ, खेळ! ते दिवस आता तसेच राहिले नाहीत. जवळचे मित्र पांगलेत. शहरात कुणीच नाही. कधीतरी चुकून आम्ही सणावारांना एकत्र भेटतो. भावाचं कुटुंब आहे. सणांना सगळे भेटतो, पण आम्ही आता लहान राहिलो नाही. सगळीच गणितं बदलल्याचं जाणवतं.
मी गेल्या तीन वर्षांपासून एकाही उपरोल्लेखित सणाला घरी नाही. आता वर्षाभराने कधीतरी जेव्हा कायमचा परतेन, तेव्हा येणार्‍या सणांना काय नवीन बघायला मिळेल कुणास ठाऊक! बदल होतच राहतात. नीट पाहिलं तर कधीकधी त्यातही वेगळी मजा असते. तीच शोधायचा प्रयत्न करेन बहुदा!
लिहिता लिहिता फारच लिहून गेलो. वाचल्याबद्दल खूप धन्यवाद!
तुम्हा सर्वांना आणि तुमच्या कुटुंबियांना ही दिपावली सुखसमृद्धीची, आनंदाची आणि आरोग्यपूर्ण ठरो!
(समाप्त)
टीप - हा माझा जालरंग प्रकाशनच्या इ-दिवाळी अंकातील पूर्वप्रकाशित लेख आहे. पूर्ण लेख फार लांब असल्याने एकाहून अधिक भागांमध्ये देत आहे.
11/25/2010
माझे सणजीवन -१
सण ह्या गोष्टीला आपल्या भारतीय समाजपरंपरेमध्ये फार महत्वाचं आणि अढळ स्थान आहे. सणांमुळे आपण आपल्या नातेवाईकांच्या किंवा शेजारीपाजारी किंवा एकदम समाज वगैरेंच्या संपर्कात येतो आणि आपले अनुभवविश्व, भावविश्व आणि कसली कसली विश्व समृद्ध होतात असली वाक्य बर्‍याच सांस्कृतिक मासिकांमध्ये वगैरे वाचायला मिळतात. आता ही वाक्य अगदीच खोटी असतात असं मी म्हणत नाही, पण अशा भाषेमुळे खरा संदेश लोकांपर्यंत पोहोचता पोहोचता राहतो ना हो, निबंध वगैरे लिहायला ठीक असतात असली वाक्य! पण सणांमध्ये मजा असते हे मात्र खरं! बहुदा सगळ्यांना सुट्या असतात, बहुदा घरातले सगळे चांगल्या मूडमध्ये असतात, बहुदा घरातल्यांसाठी खरेदी होते आणि बहुदा घरामध्ये काहीतरी स्पेशल खाद्यपदार्थ बनतात (किंवा हल्ली विकत आणले जातात).
प्रत्येकाचे सणांचे आपले आपले अनुभव असतात. आणि प्रत्येकाच्या केसमध्ये बरेचदा प्रत्येक सणाशी निगडीत काही अविस्मरणीय असे अनुभव असतात की त्या सणाचा उल्लेख आला रे आला की तोच अनुभव पहिला आठवावा. माझ्या बाबतीत अनेक सणांच्या नुसत्या उल्लेखाला माझ्या डोळ्यासमोर विविध गोष्टी आणि विविध प्रसंग उभे राहतात. आता दिवाळी आलीय (आम्हा मित्रांमध्ये 'दिवाळी आलीय?' ह्या प्रश्नाचा अर्थ होतो, 'तुला अतिमहत्वाकांक्षेची बाधा झालीय!' पण ऐन दिवाळीच्या आधी ह्या ताकदवान शब्दप्रयोगातली हवाच निघून जाते). आणि दिवाळी म्हणजे सणांचा राजा/राणी असं काय काय म्हणता येईल. त्यामुळेच म्हटलं की माझ्या आजवरच्या सणजीवनाचा एक तात्विक परामर्श घ्यावा.
आपण सुरूवात करू इंग्रजी वर्षाच्या सुरूवातीपासून. संक्रमण किंवा संक्रांत. तसं पाहायला गेलं, तर दिवाळी संपली रे संपली की मुंबईमध्ये संक्रांतीचे लागलेले वेध आकाशात पतंगरूपाने विहरताना दिसतात. मी लहान असल्यापासून संक्रांत म्हणजे पतंग हे समीकरण डोक्यामध्ये प्रचंड फिट बसलेलं आहे. खरं म्हणजे लोकांना संक्रांत म्हटलं की तीळगूळ, गुळपोळ्या आणि तूप असलं काही काही सात्विक दिसतं, पण आम्हाला (पक्षि- अस्मादिक) फक्त रंगीबेरंगी पतंग आणि त्यांचे विविध जाडीचे (विड्थ - सांगणेस कारण की ह्यास विशेषण समजून गैरसमज उद्भवू नयेत) मांजे डोळ्यासमोर येतात. तीळगूळ, गुळपोळ्या वगैरे चीजा नंतर येण्याचं कारण की ते सगळे एक दिवसाचे चोजले असतात. पण पतंग आणि मांजे ही जवळपास दोन-अडीच महिन्यांची अशक्य मेहनत असते. संध्याकाळी शाळेतून घरी येताना मुंबईतल्या एस.व्ही.रोडसारख्या मध्यवर्ती आणि गजबजलेल्या रस्त्यावरून समोर न पाहता वर आकाशात पाहत घरी येणं असो, की घरी आल्यावर दप्तर टाकून कसंबसं काहीतरी घशात कोंबून कधी कपडे बदलून किंवा कधी न बदलताच दौडत थेट गच्चीवर जाणं असो, किंवा आपल्या कुठल्याही खिडकीत एखाद्या पतंगाचा मांजा अडकलाय का हे ख्रिसमसच्या दिवशी सांताक्लॉजने रिकाम्या मोज्यात काही टाकलंय का हे पाहण्याच्या परदेशी खुळापेक्षा जास्त खुळेपणाने पाहण असो, किंवा मग गच्चीच्या ह्या टोकापासून त्या टोकापर्यंत जीवाचीही तमा न बाळगता हवेतून लटकत चाललेला मांजा पकडण्यासाठी घेतलेली वेडी धाव असो, किंवा एखादा पतंग गच्चीवर न येता खाली कंपाऊंडमध्ये पडण्याची चिन्ह दिसताच पाचव्या माळ्याच्या गच्चीपासून थेट तळमजल्याकडे चार-चार जिन्यांच्या उड्यांनी घेतलेली बेफाम धाव असो, संक्रांत म्हणजे माझ्यासाठी नेहमीच मेहनतीचं आणि वेडाचं प्रतीक राहिल.
आम्ही तीन समवयस्क मुलं होतो. आमच्या इमारतीत आमच्यापेक्षा ५ ते ८ वर्षं मोठा असा एक मुलांचा गट होता किंवा आमच्याहून ६-१० वर्षं लहान असा एक गट, त्यामुळे आम्ही अल्पसंख्यक गट होतो. पण तरीही आम्हाला कसल्याही सवलती नव्हत्या. वयामुळे आमच्या नशीबी फक्त मोठ्या मुलांची फिरकी धरणं आलं होतं (ह्यामध्ये माझा थोरला भाऊही होता). पुन्हा त्यांना पाहून पतंग उडवणं ही काहीतरी अप्राप्य कला असावी असा आमच्या निरागस बालमनांचा समज झाला होता. त्यामुळे आम्ही आपले कौतुकानं त्यांना पतंग उडवताना, 'कायपो छे' म्हणून ओरडताना किंवा 'ए लप्पेट' म्हणून ओरडताना पाहायचो आणि आपल्या हातात फिरकीऐवजी कधीतरी मोठं झाल्यावर मांजा येईल ह्या आशेत दिवस कंठायचो. कधीतरी आकाश निरभ्र आणि निर्धोक निर्पतंग असेल तर आम्ही ज्याची फिरकी धरलीय तो उदार, दयाळू आण कनवाळू वगैरे होऊन बागडोर आमच्या हातात सोपवायचा. पतंग दिसणारही नाही एव्हढ्या उंचीवर असायचा. आम्ही आपले आपल्याला पतंग उडवता येतो ह्या थाटात विविध हातवारे करायचो. पुन्हा जवळपास धोका दिसला की आमच्या समर्थ हातांतून मांजा हिसकावला जायचा आणि पुन्हा फिरकी हाती यायची. मांजाचे दोन प्रकार, एक 'ढील' द्यायचा मांजा आणि दुसरा 'घसटी' मांजा. ढीलवाला मांजा जाड असतो म्हणून बोट कापतं आणि घसटी मांजा बारीक असतो म्हणून हे ऐकून आम्ही पतंग उडवणं ह्या कलेपासून फारकत घेतली होती.
पण कधीतरी पाचवी सहावीत आमच्यातल्या एकाला भन्नाट कल्पना सुचली की आपण पतंग उडवू शकत नाही, तर किमान पकडू तरी शकतो. आपल्याला कुणी पतंग उडवू देत नाहीत आणि उडवायला शिकवतही नाहीत, तर आपण पतंग पकडू आणि जमा करून ठेवू. झालं, त्या वर्षीपासून आमच्या पतंगतपश्चर्येला सुरूवात जाहली. वर वर्णन केल्याप्रमाणे दोन ते अडीच महिने 'एकच ध्यास, एकच भास हा पतंग आमचा आहे आणि आगच्चीतळमजला सार्‍या भागावर आमचं राज्य आहे.' कुणाचा विश्वास बसणार नाही. एकाच सीझनमध्ये आम्ही तीन मस्केटियर्सनी तब्बल दोनशेच्या जवळपास पतंग पकडले होते. पुन्हा आमच्यात अनहेल्दी कॉम्पिटिशन असायची. अनहेल्दी अशासाठी की कधीकधी पतंग कुणाचा यावरून जबरा वाद व्हायचे. कारण बरेचदा मांजा एकाच वेळी दोघांनी आणि कधीकधी तर तिघांनी पकडलेला असायचा. मग ह्या खटल्याचा निकाल ठरलेला असायचा. विवादित पतंगाचं त्रिभाजन व्हायचं (हे सोल्यूशन आम्ही अलाहाबाद उच्चन्यायालयाच्या आधी शोधलं होतं)!
धरपकडीचं धोरण लागू झाल्यानंतरच्या दुसर्‍या किंवा तिसर्‍या सीझनमध्ये मी एकट्याने शंभर धरले होते. हा माझा वैयक्तिक रेकॉर्ड आहे आणि बहुतेक तो अजून अबाधित असावा (कदाचित दुसर्‍या दोघांपैकी कुणीतरी बरोबरी साधली असेल, पण मोडला नक्कीच नाहीये). तर असं आमचं धरपकडीचं धोरण गोमटी फळं आणत होतं. घरच्या माळ्यावर पतंगांची चळत बनली होती आणि मी हट्टानं ते माझ्या भावाला मिळू नयेत अशी तजवीज केली होती. तोवर भाऊही कॉलेजात डिग्रीच्या शेवटच्या वर्षाला पोचला होता बहुधा. सीए चालू होतं, त्यामुळे त्याचा संक्रांतीचा उत्साह कमी झाला होता. मग अशातच एक दिवस मी आणि माझ्या एका मित्रानं क्रांती घडवण्याचं निश्चित केलं. माळ्यावरचे पतंग खाली आले. अर्ध्याहून अधिक फाटले होते. जेव्हढे धड होते तेव्हढे गच्चीत नेण्यात आले आणि थोड्या प्रयत्नांनंतर इतके दिवस अप्राप्य वाटणारी कला आम्हाला सहज वश झाली. आयुष्यातला एक बोळा निघाला, पाणी वाहतं झालं (हे सखाराम गटणेतलं वाक्य ढापलं, इथे फारसं शोभत नाही पण टाकावंसं वाटलं म्हणून टाकलं). त्यानंतर माझं पतंग पकडण्यावरच प्रेम कमी होऊन उडवण्यावर बसलं. पण मी मूलतः कंजुष ह्या प्रकारात मोडणारा असल्याकारणे महाग मांजा आणणं माझ्या जीवावर यायचं. मग मी कल्पना लढवली आणि पकडलेल्याच पतंगांचे मांजे जोडून चक्क फिरकीभर मांजा गोळा केला आणि ह्याच गाठी गाठीच्या मांजाने मी पतंग उडवू लागलो. त्यामुळेच माझे पतंग कल्पनेतच दुसर्‍यांचे कापायचे, प्रत्यक्षात स्वतःच हुतात्मे व्हायचे. ह्यामुळे लवकरच माझा साठा संपला आणि मला नव्या बायकोचे लाड पुरवण्यासाठी पहिल्या बायकोचा अर्थात पतंग पकडण्याच्या कलेचा वापर करावा लागला. आणि तिनेही पतिव्रतेप्रमाणे माझी पुढचे दोन ते तीन सीझन पूर्ण साथ दिली. संक्रांत संपली की बोटांवरच्या कापलं गेल्याच्या खुणा शौर्याच्या खुणा वाटायच्या. आजूबाजूच्या गुजरात्यांच्या इमारतींवर लावलेले डेक, हवेत विहरणार्‍या अनेकांतला एक आपला पतंग, उन्हं, डोक्यावरची टोपी, कानापाशी लागलेली घामाची धार आणि एकेकाळी अनहेल्दी कॉम्पिटिशन करणारे आता एकमेकांना पतंग पकडून देणारे आम्ही थोडे मोठे झालेले मित्र, ते सगळं भारावलेलं वातावरण अजूनही माझ्या डोक्यात ताजं आहे.
त्यानंतर वडलांनी क्वार्टर सोडली (कंपनीने दिलेली जागा). आणि आम्ही नव्या इमारतीत आलो. एक वर्ष मी पुन्हा जुन्याच ठिकाणी संक्रांतीसाठी आलो. पण त्याच्या पुढच्या वर्षी माझ्या साथीदारांनीही इमारत सोडल्यावर माझा पतंग ह्या प्रकरणाशी जवळपास काडीमोडच झाला. वर्षभरातच जागा पुन्हा बदलून जिथे आलो तिथे पतंग उडवणारा मी एकटाच. उत्साहाचा पतंग एका वर्षातच खाली आला. तेव्हापासूनच संक्रांत म्हणजे फक्त गुळपोळ्या आणि तीळगूळांपर्यंतच मर्यादित झाली. आता प्रत्येक संक्रांतीला जुन्या दिवसांच्या, त्या पाच-सहा झपाटलेल्या वर्षांच्या आठवणी काढत उसासे टाकण्याखेरीज काहीच करता येत नाही.
मग पुढे निघाल्यावर आपल्याला भेटते होळी. होळी म्हणजे फुल टीपी (टीपी- टाईमपास) प्रकार असतो. होळीचे दोन दिवस असतात. एक म्हणजे पेटवायची (आणि बोंबा ठोकायची) होळी आणि दुसरी म्हणजे खेळायची होळी!
पेटवायची होळी हा माझा खास जिव्हाळ्याचा विषय आहे. त्याची दोन कारणं आहेत. एक म्हणजे मला आग लावायला आवडतं आणि दुसरं म्हणजे मला बोंबा मारायला आवडतं. असो. विनोदाचा भाग सोडला, तर होळीविषयी इतकं वाटण्याचं कारण म्हणजे आम्ही तीन मित्रांनी आमच्या इमारतीमध्ये होळीची सुरूवात केली होती. अवघी १२ वर्षांची आम्ही मुलं होतो. आमच्याकडे कोण लक्ष देणार. पण आम्ही कंपाऊंडमध्येच पडलेल्या काटक्या गोळा केल्या आणि माळ्याच्या खोलीसमोर छोट्याशा जागेत होळी पेटवली. होळी कसली, छोटीशी शेकोटी होती. पण आमच्यासाठी ती अचिव्हमेंट होती. दोन तीन काकूंनी खाली येऊन होलिकेची पूजाही केली आणि आम्हाला ऍप्रूव्हल मिळालं. त्यातल्या एका काकूंनी एका फुलपात्रातनं अर्घ्यासारखं काहीतरी ओतलं आणि आमची होळी चक्क विझली! आम्ही एकमेकांकडे केविलवाणे दृष्टिक्षेप टाकले. होळी विझली होती, पण निखारे अजून तप्त होते.
पुढल्या वर्षी आम्ही होळी पेटायच्या महिनाभर आधीपासून पेटलो होतो. बर्‍याच काकांना आमची दखल घ्यायला आम्ही भाग पाडलं होतं. मोठी जागा मिळाली. आणि ह्यावेळेस चक्क होळीच्या दिवशी सगळी मोठी माणसंही आली होती. आम्ही महिनाभर बरीच लाकडं काकालोकांच्या मदतीनं जमवली होती. त्यामुळे मस्त होळी जमली. अगदी आजूबाजूच्या इमारतींतूनही माणसं आली. त्यानंतरही मी दोन-तीन वर्षे तिथं जात राहिलो. नंतर जाणं झालं नाही होळीत, पण होळी अजून सुरू असल्याच ऐकिवात होतं. ते काहीही असलं, तरी झटक्यात विझलेली पहिली होळी आणि दुसर्‍या वर्षीच्या पहिल्या यशस्वी होळीनंतर आम्ही तिघांनी एकमेकांना मारलेली मिठी अजून आठवते.
मी जेव्हा एकदम लहान होतो (पर्यायाने निरागस) तेव्हा मी होळीच्या रंगांना प्रचंड म्हणजे प्रचंड म्हणजे प्रचंड घाबरायचो (तसा मी फटाक्यांच्या आवाजांनाही घाबरायचो, पण ते पुढे विस्ताराने येईल). का माहित नाही. पण मी रंगपंचमीला घरीच लपून बसायचो. त्यावेळेस महिनाभर आधीपासून फेकून मारायच्या पिशव्या मिळत नव्हत्या. इज्जतशीर मेहनत करून फुगे फुगवावे लागायचे! त्यामुळे टेन्शन फक्त एका दिवसाचं असायचं. पण असंच कुठल्यातरी वर्षी, बहुतेक चौथी-पाचवीत असेन, मी गच्चीमध्ये रंगपंचमी खेळायला गेलेल्या माझ्या भावाला आणि बाबांना बोलवायला गेलेलो. दुपार झालेली, बहुधा लोकं शांत झालेले असतात. मी दबकत दबकतच वर चाललेलो. तेव्हा एक मुलगा रंग खेळून खाली उतरत होता.मी त्याला चेहर्‍यावर रंग लावलेल्या अवस्थेत एकदम खिदळताना आणि एन्जॉय करताना पाहिलं. मला तो प्रसंग अजूनही स्वच्छ आठवतो, खरंच! माझं एका क्षणात मतपरिवर्तन झालं होतं. मी मनाचा हिय्या करून पुढे झालो आणि त्याला म्हटलं, मला लाव रंग! तो पण एकदम चाट पडला. त्यानं थोडासा लावला माझ्या गालांना. मग मी पण त्याच्याचकडून रंग घेऊन त्याला लावला. मला जाणवलं आपल्याला गंमत वाटली (हे अति मेलोड्रामाटिक होत चाललंय). खरंच असं झालं होतं. मी वर गेलो आणि बाबा पण मला बघून चाट पडले. मी दोघा तिघांना माझ्या पाठीवर फुगे फोडायला लावले.माझ्या मते हा मानसशास्त्रावरचा उत्तम धडा होता (लाल करणेस सुरूवात). मी स्वतःच्या फोबियावर स्वतःच यशस्वीरित्या मात केली होती (इति लाल करणे).
त्यावेळी आमच्या इमारतीत एक प्रथा होती, की रंग खेळून झाले की सगळी कुटुंबं जवळच्याच समुद्रावर गाड्या काढून जायचे आणि तिथे आंघोळ वगैरे करून मग तिथला 'बर्फाचा गोळा' खायचे. हा कार्यक्रम उरकूनच मग सगळी कुटुंब परत यायची मग जेवणं बिवणं. मी नेहमीप्रमाणेच घाबरट. समुद्राला प्रचंड घाबरायचो. सुरूवातीला तर पाण्याला स्पर्शही नाही करायचो, पण नंतर नंतर कंबरभर पाण्यापर्यंत मजल गेली. पण हा एक फोबिया आजवरही मात न करता आलेला आहे. पण असो. तिथला गोळा खाणे हा देखील एक सोहळा होता. त्यानंतर घरी येऊन पुरणपोळी!
आम्ही ती इमारत सोडण्याच्या काही वर्षे आधी पाणी भरायच्या पिशव्यांचं पेव फुटलं होतं. अतिशय सोपं काम. नाहीतर ते फुगे आणा आणि बोटं लाल होईस्तो नळाच्या तोटीला लावण्यासाठी त्यांची तोंडं ताणा, ते करताना अर्धे हातातच फाटायचे. मग सगळ्यांत वाईट प्रकार गाठी मारणे. त्या स्टेजला अजून २५% दम तोडायचे. १०० फुग्यांच्या पुड्यात ४० तयार झाले तरी नशीब. त्यामुळे फुगे फोडण्याची एक किंमत वाटायची. पण ह्या पिशव्यांनी त्या मेहनतीलाच चाट दिली. किंमत राहिली नाही. कुणीही सोम्यागोम्या फुगे आय मीन पिशव्या फोडू लागला. मग इमारतीच्या गच्चीतून किंवा घराच्या गॅलर्‍यांतून रस्त्यावरच्या लोकांवर पिशव्या फोडण्याचं लोण पसरू लागलं. फुग्यांच्या जमान्यात हे नव्हतं असं नाही, पण त्या धंद्यासाठी मेहनत आणि भांडवल दोन्ही जास्त लागायचं, त्यामुळे कमी होतं. पण ह्या पिशव्यांनी गैरप्रवृत्ती फोफावल्या. रंगपंचमीच्या आधीच १० दिवस टेन्शनमध्ये जाऊ लागले. सुरूवातीला मलाही मजा वाटलेली. गच्चीत उभं राहून आम्ही मित्रांनीही दोन तीन पिशव्या एस.व्ही.रोडवर भिरकावल्या. पण मग एक दिवस, आमच्या शाळेत बातमी झाली. आमच्या एका सिनियर मुलीच्या डोळ्यावर फुगा किंवा पिशवी लागल्याने डोळ्याला दुखापत झाली म्हणून. ही बातमी ऐकली आणि गच्चीतून फुगे फेकण्याची विकृती जी आमच्यांत मूळ धरत होती, ती तिथेच उपटून फेकली. अजूनही रंगपंचमीत अशा बातम्या ऐकल्या की वाईट वाटतं. अजून कुणाकुणाला असं जवळच्या लोकांना त्रास झाल्यावरच अकला येणार कुणास ठाऊक! असो.
(क्रमशः)
भाग २
प्रत्येकाचे सणांचे आपले आपले अनुभव असतात. आणि प्रत्येकाच्या केसमध्ये बरेचदा प्रत्येक सणाशी निगडीत काही अविस्मरणीय असे अनुभव असतात की त्या सणाचा उल्लेख आला रे आला की तोच अनुभव पहिला आठवावा. माझ्या बाबतीत अनेक सणांच्या नुसत्या उल्लेखाला माझ्या डोळ्यासमोर विविध गोष्टी आणि विविध प्रसंग उभे राहतात. आता दिवाळी आलीय (आम्हा मित्रांमध्ये 'दिवाळी आलीय?' ह्या प्रश्नाचा अर्थ होतो, 'तुला अतिमहत्वाकांक्षेची बाधा झालीय!' पण ऐन दिवाळीच्या आधी ह्या ताकदवान शब्दप्रयोगातली हवाच निघून जाते). आणि दिवाळी म्हणजे सणांचा राजा/राणी असं काय काय म्हणता येईल. त्यामुळेच म्हटलं की माझ्या आजवरच्या सणजीवनाचा एक तात्विक परामर्श घ्यावा.
आपण सुरूवात करू इंग्रजी वर्षाच्या सुरूवातीपासून. संक्रमण किंवा संक्रांत. तसं पाहायला गेलं, तर दिवाळी संपली रे संपली की मुंबईमध्ये संक्रांतीचे लागलेले वेध आकाशात पतंगरूपाने विहरताना दिसतात. मी लहान असल्यापासून संक्रांत म्हणजे पतंग हे समीकरण डोक्यामध्ये प्रचंड फिट बसलेलं आहे. खरं म्हणजे लोकांना संक्रांत म्हटलं की तीळगूळ, गुळपोळ्या आणि तूप असलं काही काही सात्विक दिसतं, पण आम्हाला (पक्षि- अस्मादिक) फक्त रंगीबेरंगी पतंग आणि त्यांचे विविध जाडीचे (विड्थ - सांगणेस कारण की ह्यास विशेषण समजून गैरसमज उद्भवू नयेत) मांजे डोळ्यासमोर येतात. तीळगूळ, गुळपोळ्या वगैरे चीजा नंतर येण्याचं कारण की ते सगळे एक दिवसाचे चोजले असतात. पण पतंग आणि मांजे ही जवळपास दोन-अडीच महिन्यांची अशक्य मेहनत असते. संध्याकाळी शाळेतून घरी येताना मुंबईतल्या एस.व्ही.रोडसारख्या मध्यवर्ती आणि गजबजलेल्या रस्त्यावरून समोर न पाहता वर आकाशात पाहत घरी येणं असो, की घरी आल्यावर दप्तर टाकून कसंबसं काहीतरी घशात कोंबून कधी कपडे बदलून किंवा कधी न बदलताच दौडत थेट गच्चीवर जाणं असो, किंवा आपल्या कुठल्याही खिडकीत एखाद्या पतंगाचा मांजा अडकलाय का हे ख्रिसमसच्या दिवशी सांताक्लॉजने रिकाम्या मोज्यात काही टाकलंय का हे पाहण्याच्या परदेशी खुळापेक्षा जास्त खुळेपणाने पाहण असो, किंवा मग गच्चीच्या ह्या टोकापासून त्या टोकापर्यंत जीवाचीही तमा न बाळगता हवेतून लटकत चाललेला मांजा पकडण्यासाठी घेतलेली वेडी धाव असो, किंवा एखादा पतंग गच्चीवर न येता खाली कंपाऊंडमध्ये पडण्याची चिन्ह दिसताच पाचव्या माळ्याच्या गच्चीपासून थेट तळमजल्याकडे चार-चार जिन्यांच्या उड्यांनी घेतलेली बेफाम धाव असो, संक्रांत म्हणजे माझ्यासाठी नेहमीच मेहनतीचं आणि वेडाचं प्रतीक राहिल.
आम्ही तीन समवयस्क मुलं होतो. आमच्या इमारतीत आमच्यापेक्षा ५ ते ८ वर्षं मोठा असा एक मुलांचा गट होता किंवा आमच्याहून ६-१० वर्षं लहान असा एक गट, त्यामुळे आम्ही अल्पसंख्यक गट होतो. पण तरीही आम्हाला कसल्याही सवलती नव्हत्या. वयामुळे आमच्या नशीबी फक्त मोठ्या मुलांची फिरकी धरणं आलं होतं (ह्यामध्ये माझा थोरला भाऊही होता). पुन्हा त्यांना पाहून पतंग उडवणं ही काहीतरी अप्राप्य कला असावी असा आमच्या निरागस बालमनांचा समज झाला होता. त्यामुळे आम्ही आपले कौतुकानं त्यांना पतंग उडवताना, 'कायपो छे' म्हणून ओरडताना किंवा 'ए लप्पेट' म्हणून ओरडताना पाहायचो आणि आपल्या हातात फिरकीऐवजी कधीतरी मोठं झाल्यावर मांजा येईल ह्या आशेत दिवस कंठायचो. कधीतरी आकाश निरभ्र आणि निर्धोक निर्पतंग असेल तर आम्ही ज्याची फिरकी धरलीय तो उदार, दयाळू आण कनवाळू वगैरे होऊन बागडोर आमच्या हातात सोपवायचा. पतंग दिसणारही नाही एव्हढ्या उंचीवर असायचा. आम्ही आपले आपल्याला पतंग उडवता येतो ह्या थाटात विविध हातवारे करायचो. पुन्हा जवळपास धोका दिसला की आमच्या समर्थ हातांतून मांजा हिसकावला जायचा आणि पुन्हा फिरकी हाती यायची. मांजाचे दोन प्रकार, एक 'ढील' द्यायचा मांजा आणि दुसरा 'घसटी' मांजा. ढीलवाला मांजा जाड असतो म्हणून बोट कापतं आणि घसटी मांजा बारीक असतो म्हणून हे ऐकून आम्ही पतंग उडवणं ह्या कलेपासून फारकत घेतली होती.
पण कधीतरी पाचवी सहावीत आमच्यातल्या एकाला भन्नाट कल्पना सुचली की आपण पतंग उडवू शकत नाही, तर किमान पकडू तरी शकतो. आपल्याला कुणी पतंग उडवू देत नाहीत आणि उडवायला शिकवतही नाहीत, तर आपण पतंग पकडू आणि जमा करून ठेवू. झालं, त्या वर्षीपासून आमच्या पतंगतपश्चर्येला सुरूवात जाहली. वर वर्णन केल्याप्रमाणे दोन ते अडीच महिने 'एकच ध्यास, एकच भास हा पतंग आमचा आहे आणि आगच्चीतळमजला सार्‍या भागावर आमचं राज्य आहे.' कुणाचा विश्वास बसणार नाही. एकाच सीझनमध्ये आम्ही तीन मस्केटियर्सनी तब्बल दोनशेच्या जवळपास पतंग पकडले होते. पुन्हा आमच्यात अनहेल्दी कॉम्पिटिशन असायची. अनहेल्दी अशासाठी की कधीकधी पतंग कुणाचा यावरून जबरा वाद व्हायचे. कारण बरेचदा मांजा एकाच वेळी दोघांनी आणि कधीकधी तर तिघांनी पकडलेला असायचा. मग ह्या खटल्याचा निकाल ठरलेला असायचा. विवादित पतंगाचं त्रिभाजन व्हायचं (हे सोल्यूशन आम्ही अलाहाबाद उच्चन्यायालयाच्या आधी शोधलं होतं)!
धरपकडीचं धोरण लागू झाल्यानंतरच्या दुसर्‍या किंवा तिसर्‍या सीझनमध्ये मी एकट्याने शंभर धरले होते. हा माझा वैयक्तिक रेकॉर्ड आहे आणि बहुतेक तो अजून अबाधित असावा (कदाचित दुसर्‍या दोघांपैकी कुणीतरी बरोबरी साधली असेल, पण मोडला नक्कीच नाहीये). तर असं आमचं धरपकडीचं धोरण गोमटी फळं आणत होतं. घरच्या माळ्यावर पतंगांची चळत बनली होती आणि मी हट्टानं ते माझ्या भावाला मिळू नयेत अशी तजवीज केली होती. तोवर भाऊही कॉलेजात डिग्रीच्या शेवटच्या वर्षाला पोचला होता बहुधा. सीए चालू होतं, त्यामुळे त्याचा संक्रांतीचा उत्साह कमी झाला होता. मग अशातच एक दिवस मी आणि माझ्या एका मित्रानं क्रांती घडवण्याचं निश्चित केलं. माळ्यावरचे पतंग खाली आले. अर्ध्याहून अधिक फाटले होते. जेव्हढे धड होते तेव्हढे गच्चीत नेण्यात आले आणि थोड्या प्रयत्नांनंतर इतके दिवस अप्राप्य वाटणारी कला आम्हाला सहज वश झाली. आयुष्यातला एक बोळा निघाला, पाणी वाहतं झालं (हे सखाराम गटणेतलं वाक्य ढापलं, इथे फारसं शोभत नाही पण टाकावंसं वाटलं म्हणून टाकलं). त्यानंतर माझं पतंग पकडण्यावरच प्रेम कमी होऊन उडवण्यावर बसलं. पण मी मूलतः कंजुष ह्या प्रकारात मोडणारा असल्याकारणे महाग मांजा आणणं माझ्या जीवावर यायचं. मग मी कल्पना लढवली आणि पकडलेल्याच पतंगांचे मांजे जोडून चक्क फिरकीभर मांजा गोळा केला आणि ह्याच गाठी गाठीच्या मांजाने मी पतंग उडवू लागलो. त्यामुळेच माझे पतंग कल्पनेतच दुसर्‍यांचे कापायचे, प्रत्यक्षात स्वतःच हुतात्मे व्हायचे. ह्यामुळे लवकरच माझा साठा संपला आणि मला नव्या बायकोचे लाड पुरवण्यासाठी पहिल्या बायकोचा अर्थात पतंग पकडण्याच्या कलेचा वापर करावा लागला. आणि तिनेही पतिव्रतेप्रमाणे माझी पुढचे दोन ते तीन सीझन पूर्ण साथ दिली. संक्रांत संपली की बोटांवरच्या कापलं गेल्याच्या खुणा शौर्याच्या खुणा वाटायच्या. आजूबाजूच्या गुजरात्यांच्या इमारतींवर लावलेले डेक, हवेत विहरणार्‍या अनेकांतला एक आपला पतंग, उन्हं, डोक्यावरची टोपी, कानापाशी लागलेली घामाची धार आणि एकेकाळी अनहेल्दी कॉम्पिटिशन करणारे आता एकमेकांना पतंग पकडून देणारे आम्ही थोडे मोठे झालेले मित्र, ते सगळं भारावलेलं वातावरण अजूनही माझ्या डोक्यात ताजं आहे.
त्यानंतर वडलांनी क्वार्टर सोडली (कंपनीने दिलेली जागा). आणि आम्ही नव्या इमारतीत आलो. एक वर्ष मी पुन्हा जुन्याच ठिकाणी संक्रांतीसाठी आलो. पण त्याच्या पुढच्या वर्षी माझ्या साथीदारांनीही इमारत सोडल्यावर माझा पतंग ह्या प्रकरणाशी जवळपास काडीमोडच झाला. वर्षभरातच जागा पुन्हा बदलून जिथे आलो तिथे पतंग उडवणारा मी एकटाच. उत्साहाचा पतंग एका वर्षातच खाली आला. तेव्हापासूनच संक्रांत म्हणजे फक्त गुळपोळ्या आणि तीळगूळांपर्यंतच मर्यादित झाली. आता प्रत्येक संक्रांतीला जुन्या दिवसांच्या, त्या पाच-सहा झपाटलेल्या वर्षांच्या आठवणी काढत उसासे टाकण्याखेरीज काहीच करता येत नाही.
मग पुढे निघाल्यावर आपल्याला भेटते होळी. होळी म्हणजे फुल टीपी (टीपी- टाईमपास) प्रकार असतो. होळीचे दोन दिवस असतात. एक म्हणजे पेटवायची (आणि बोंबा ठोकायची) होळी आणि दुसरी म्हणजे खेळायची होळी!
पेटवायची होळी हा माझा खास जिव्हाळ्याचा विषय आहे. त्याची दोन कारणं आहेत. एक म्हणजे मला आग लावायला आवडतं आणि दुसरं म्हणजे मला बोंबा मारायला आवडतं. असो. विनोदाचा भाग सोडला, तर होळीविषयी इतकं वाटण्याचं कारण म्हणजे आम्ही तीन मित्रांनी आमच्या इमारतीमध्ये होळीची सुरूवात केली होती. अवघी १२ वर्षांची आम्ही मुलं होतो. आमच्याकडे कोण लक्ष देणार. पण आम्ही कंपाऊंडमध्येच पडलेल्या काटक्या गोळा केल्या आणि माळ्याच्या खोलीसमोर छोट्याशा जागेत होळी पेटवली. होळी कसली, छोटीशी शेकोटी होती. पण आमच्यासाठी ती अचिव्हमेंट होती. दोन तीन काकूंनी खाली येऊन होलिकेची पूजाही केली आणि आम्हाला ऍप्रूव्हल मिळालं. त्यातल्या एका काकूंनी एका फुलपात्रातनं अर्घ्यासारखं काहीतरी ओतलं आणि आमची होळी चक्क विझली! आम्ही एकमेकांकडे केविलवाणे दृष्टिक्षेप टाकले. होळी विझली होती, पण निखारे अजून तप्त होते.
पुढल्या वर्षी आम्ही होळी पेटायच्या महिनाभर आधीपासून पेटलो होतो. बर्‍याच काकांना आमची दखल घ्यायला आम्ही भाग पाडलं होतं. मोठी जागा मिळाली. आणि ह्यावेळेस चक्क होळीच्या दिवशी सगळी मोठी माणसंही आली होती. आम्ही महिनाभर बरीच लाकडं काकालोकांच्या मदतीनं जमवली होती. त्यामुळे मस्त होळी जमली. अगदी आजूबाजूच्या इमारतींतूनही माणसं आली. त्यानंतरही मी दोन-तीन वर्षे तिथं जात राहिलो. नंतर जाणं झालं नाही होळीत, पण होळी अजून सुरू असल्याच ऐकिवात होतं. ते काहीही असलं, तरी झटक्यात विझलेली पहिली होळी आणि दुसर्‍या वर्षीच्या पहिल्या यशस्वी होळीनंतर आम्ही तिघांनी एकमेकांना मारलेली मिठी अजून आठवते.
मी जेव्हा एकदम लहान होतो (पर्यायाने निरागस) तेव्हा मी होळीच्या रंगांना प्रचंड म्हणजे प्रचंड म्हणजे प्रचंड घाबरायचो (तसा मी फटाक्यांच्या आवाजांनाही घाबरायचो, पण ते पुढे विस्ताराने येईल). का माहित नाही. पण मी रंगपंचमीला घरीच लपून बसायचो. त्यावेळेस महिनाभर आधीपासून फेकून मारायच्या पिशव्या मिळत नव्हत्या. इज्जतशीर मेहनत करून फुगे फुगवावे लागायचे! त्यामुळे टेन्शन फक्त एका दिवसाचं असायचं. पण असंच कुठल्यातरी वर्षी, बहुतेक चौथी-पाचवीत असेन, मी गच्चीमध्ये रंगपंचमी खेळायला गेलेल्या माझ्या भावाला आणि बाबांना बोलवायला गेलेलो. दुपार झालेली, बहुधा लोकं शांत झालेले असतात. मी दबकत दबकतच वर चाललेलो. तेव्हा एक मुलगा रंग खेळून खाली उतरत होता.मी त्याला चेहर्‍यावर रंग लावलेल्या अवस्थेत एकदम खिदळताना आणि एन्जॉय करताना पाहिलं. मला तो प्रसंग अजूनही स्वच्छ आठवतो, खरंच! माझं एका क्षणात मतपरिवर्तन झालं होतं. मी मनाचा हिय्या करून पुढे झालो आणि त्याला म्हटलं, मला लाव रंग! तो पण एकदम चाट पडला. त्यानं थोडासा लावला माझ्या गालांना. मग मी पण त्याच्याचकडून रंग घेऊन त्याला लावला. मला जाणवलं आपल्याला गंमत वाटली (हे अति मेलोड्रामाटिक होत चाललंय). खरंच असं झालं होतं. मी वर गेलो आणि बाबा पण मला बघून चाट पडले. मी दोघा तिघांना माझ्या पाठीवर फुगे फोडायला लावले.माझ्या मते हा मानसशास्त्रावरचा उत्तम धडा होता (लाल करणेस सुरूवात). मी स्वतःच्या फोबियावर स्वतःच यशस्वीरित्या मात केली होती (इति लाल करणे).
त्यावेळी आमच्या इमारतीत एक प्रथा होती, की रंग खेळून झाले की सगळी कुटुंबं जवळच्याच समुद्रावर गाड्या काढून जायचे आणि तिथे आंघोळ वगैरे करून मग तिथला 'बर्फाचा गोळा' खायचे. हा कार्यक्रम उरकूनच मग सगळी कुटुंब परत यायची मग जेवणं बिवणं. मी नेहमीप्रमाणेच घाबरट. समुद्राला प्रचंड घाबरायचो. सुरूवातीला तर पाण्याला स्पर्शही नाही करायचो, पण नंतर नंतर कंबरभर पाण्यापर्यंत मजल गेली. पण हा एक फोबिया आजवरही मात न करता आलेला आहे. पण असो. तिथला गोळा खाणे हा देखील एक सोहळा होता. त्यानंतर घरी येऊन पुरणपोळी!
आम्ही ती इमारत सोडण्याच्या काही वर्षे आधी पाणी भरायच्या पिशव्यांचं पेव फुटलं होतं. अतिशय सोपं काम. नाहीतर ते फुगे आणा आणि बोटं लाल होईस्तो नळाच्या तोटीला लावण्यासाठी त्यांची तोंडं ताणा, ते करताना अर्धे हातातच फाटायचे. मग सगळ्यांत वाईट प्रकार गाठी मारणे. त्या स्टेजला अजून २५% दम तोडायचे. १०० फुग्यांच्या पुड्यात ४० तयार झाले तरी नशीब. त्यामुळे फुगे फोडण्याची एक किंमत वाटायची. पण ह्या पिशव्यांनी त्या मेहनतीलाच चाट दिली. किंमत राहिली नाही. कुणीही सोम्यागोम्या फुगे आय मीन पिशव्या फोडू लागला. मग इमारतीच्या गच्चीतून किंवा घराच्या गॅलर्‍यांतून रस्त्यावरच्या लोकांवर पिशव्या फोडण्याचं लोण पसरू लागलं. फुग्यांच्या जमान्यात हे नव्हतं असं नाही, पण त्या धंद्यासाठी मेहनत आणि भांडवल दोन्ही जास्त लागायचं, त्यामुळे कमी होतं. पण ह्या पिशव्यांनी गैरप्रवृत्ती फोफावल्या. रंगपंचमीच्या आधीच १० दिवस टेन्शनमध्ये जाऊ लागले. सुरूवातीला मलाही मजा वाटलेली. गच्चीत उभं राहून आम्ही मित्रांनीही दोन तीन पिशव्या एस.व्ही.रोडवर भिरकावल्या. पण मग एक दिवस, आमच्या शाळेत बातमी झाली. आमच्या एका सिनियर मुलीच्या डोळ्यावर फुगा किंवा पिशवी लागल्याने डोळ्याला दुखापत झाली म्हणून. ही बातमी ऐकली आणि गच्चीतून फुगे फेकण्याची विकृती जी आमच्यांत मूळ धरत होती, ती तिथेच उपटून फेकली. अजूनही रंगपंचमीत अशा बातम्या ऐकल्या की वाईट वाटतं. अजून कुणाकुणाला असं जवळच्या लोकांना त्रास झाल्यावरच अकला येणार कुणास ठाऊक! असो.
(क्रमशः)
भाग २
टीप - हा माझा जालरंग प्रकाशनच्या इ-दिवाळी अंकातील पूर्वप्रकाशित लेख आहे. पूर्ण लेख फार लांब असल्याने एकाहून अधिक भागांमध्ये देत आहे.
11/21/2010
परतावा
"ठरलं तर मग!" शेठजी खुर्चीतून उठत म्हणाले. त्याबरोबर सगळं विश्वस्त मंडळ उठून उभं राहिलं. मग शेठजींनी नमस्कार केला आणि ते खोलीतून बाहेर पडले. बाहेर त्यांचा स्वीय सहाय्यक होताच, त्यानं लगेच गाडी बोलावली आणि काही क्षणांमध्ये शेठजी आपल्या गाडीत बसून पुन्हा शहराकडे प्रयाण करते झाले.
शेठजींची ह्या देवस्थानावर फार श्रद्धा होती. लाखो भक्तांप्रमाणेच शेठजींसाठीदेखील हे देवस्थान नेहमीच जागृत ठरलं होतं. छोटासा कापडाचा व्यापारी ते आजचा कपडेसम्राट हा त्यांच्या प्रवास केवळ देवाच्या त्यांच्या कृपेमुळेच घडल्याचं शेठजींचं ठाम मत होतं. त्यामुळे शेठजींनी पदरचे कित्येक लाख खर्च करून मंदिराचा जीर्णोद्धार केला होता. पण शेठजींसारखेच देवस्थानाचे अनेकानेक श्रीमंत भक्त होते. आणि सामान्य भक्तही देत असलेली रक्कम ह्यामुळे गेल्या काही वर्षांमध्ये हे देवस्थान देशातल्या सर्वांत श्रीमंत देवस्थानांपैकी एक म्हणून गणलं जाऊ लागलं होतं. मंदिर चकाचक होतंच आणि व्हीआयपी दर्शनार्थींची चोख व्यवस्था हे देवस्थानाचं वैशिष्ट्य होतं. हां, आता एव्हढी सगळी व्यवस्था करताना कधी कधी सामान्य भक्तांची गैरसोय होत असे, पण त्याला काही इलाज नव्हता. देवळामुळे अनेक फुलवाले आणि प्रसाद बनवणार्‍यांबरोबर लोकांना गंडे घालणार्‍या बडव्यांच्याही रोजगाराची सोय झाली होती, पण शेवटी प्रत्येक ठिकाणी चांगल्याबरोबर वाईट असतंच. आता देवस्थान श्रीमंत झाल्यामुळे देवाची आपल्यावर जास्तीत जास्त कृपा होण्यासाठी श्रीमंत भक्तांनी देवाच्या कृपेची किंमत हळूहळू लाखांच्या घरात नेली होती. त्यामुळे आता चांदीच्या पादुका, सोन्याची छत्री वगैरे गोष्टी देवाला मिळू लागल्या होत्या. आणि देवानं नवस पूर्ण करायचे आणि परताव्याखातर देवाला महागातले दागिने मिळत होते. आणि त्याचबरोबर देवाला त्या त्या वस्तूच्या दुप्पट किंवा तिप्पट किंमतीची अजून कृपा करायची होती. एव्हढी माफक अपेक्षा ठेवून देवालयाला असा दानधर्म करण्याची श्रीमंत भक्तांमध्ये अहमहमिका लागली होती. त्यातच आज शेठजींनी बाजी मारली होती.
शेठजींनी देवाला आजवरची सर्वांत महाग भेटवस्तू, अर्थात २५ किलो वजनाचं संपूर्ण सोन्यानं बनलेलं आणि विविध माणकांनी मढवलेलं सिंहासन देण्याचं ठरवलं होतं आणि त्याबाबतच विश्वस्त मंडळाशी चर्चा करून मोठ्या प्रसन्न आणि समाधानी मनानं ते परत निघाले होते. त्यातच त्यांच्या कॉलेजात जाणार्‍या कन्येचा फोन आला होता आणि तिनं बारावीची परीक्षा उत्तम गुणांनी पास केल्याची बातमी दिली होती. त्यामुळे अजून एक नवस पूर्ण झाल्याच्या आनंदातच त्यांचा प्रवास सुरू होता. परतीचा रस्ता गावांमधून जाऊन मग महामार्गाला मिळत होता. ह्या रस्त्याच्या दुतर्फा, थोड्या थोड्या अंतरावर छोटी छोटी गावं वसलेली होती. उन्हं उतरली होती आणि हळूहळू अंधार पडू लागला होता. गावांमधली दिवेलागण सुरू झाली होती. पण अचानकच थोड्या वेळानं आजूबाजूच्या गावांच्या पट्ट्यातले दिवे गेले. रस्त्यावर येणार्‍या जाणार्‍या गाड्यांच्या उजेडाशिवाय दुसरा उजेड नव्हता आणि त्यातच थोड्या अंतरावर असणार्‍या गावांमधले दिवेही दिसेनासे झाले. मधेच एखादा कंदिल दिसत होता आणि थोड्याशा चांदण्याचाच काय तो आधार उरला होता. आणि अशातच वळणावर समोरून एक मोठं वाहन आलं आणि त्या चालकाचं नियंत्रण सुटलं. शेठजींच्या गाडीला जबर धडक बसली आणि गाडी उलटीपालटी होऊन रस्त्यावरच मागे फेकली गेली. शेठजी बसले होते तो दरवाजा मोडला आणि शेठजी रस्त्यावर पडले. ड्रायव्हर आणि गाडी त्यांच्यापासून शंभर मीटरावर आणि ट्रक रस्त्यावरून बाहेर जाऊन उलटला.
अचानक बसलेल्या धक्क्यानं शेठजींना काही क्षण उमजेनासं झालं होतं. अर्धवट शुद्धीत की अर्धवट बेशुद्धीत ह्याचंही भान त्यांना नव्हतं. अशातच एकदम एक दिवा जवळ येत असल्याची भयावह जाणीव त्यांना झाली. त्यांनी त्या दिव्याकडे पाहिलं. एक गाडी वेगानं त्यांच्या दिशेनं येत होती. शेठजींनी हात-पाय हलवायचा क्षीण प्रयत्न केला, पण वेदनेमुळे किंवा निव्वळ भयामुळे त्यांचे हात-पाय थिजून गेले होते. त्यांनी डोळे मिटून घेतले आणि देवाचा धावा करायला सुरूवात केली. गाडी जवळजवळ येत असल्याची जाणीव तीव्र होत होती आणि एकदम कुणीतरी त्यांच्या हात धरल्याचं आणि जोरात ओढल्याचं त्यांच्या लक्षात आलं. त्या जोराबरोबर ते रस्त्यावरून बाजूला ओढले गेले आणि गाडीपासून वाचले. त्यांनी डोळे उघडून पाहिलं तर एक धूसर आकृती त्यांना दिसत होती. त्या आकृतीचा हात त्यांच्या मानेकडे येत असल्याचं त्यांना जाणवलं. एकदम शेठजींना जाणवलं की त्यांच्या गळ्यात कित्येक तोळ्याच्या सोन्याचा चेन्स आहेत. पण तो हात त्यांच्या मानेखाली गेला आणि दुसरा हात त्यांच्या गुडघ्याखाली गेला आणि शेठजी हवेत उचलले गेले. आणि त्या आकृतीनं शेठजींना रस्त्यापासून थोडं दूर गवतात नेऊन ठेवलं. शेठजींना मनातल्या मनात स्वतःच्याच विचारांची घृणा वाटली. ती आकृती दूर दूर निघाली. शेठजींना 'जाऊ नको' म्हणून ओरडावंसं वाटत होतं, पण त्यांचा आवाजही फुटत नव्हता. दहा मिनिटांनी ती आकृती परत आली आणि तिनं शेठजींना उचललं आणि एका हातगाडीवर ठेवलं.
----------
शेठजींना हळूहळू शुद्ध आली आणि त्यांनी समोर बघितलं तर एक पस्तिशीचा गावकरी गृहस्थ त्यांच्या शेजारी बसला होता.
"कसं वाटतंय आता?" त्यानं विचारलं.
"अं.." शेठजींना अजूनही पूर्ण अर्थबोध झाला नव्हता. त्यांनी हालचाल करायचा प्रयत्न केला, तर एकदम कळ उठली.
"असू दे. थोडा वेळ अजून आराम करावा लागेल बहुतेक. ही गरम पाण्याची पिशवी घ्या. जेवणासाठी तरी थोडं उठून बसा." असं म्हणत त्या गृहस्थानं त्यांना उठून बसायला मदत केली आणि बायकोला हाक मारत खोलीतून बाहेर पडला.
शेठजी विचारात होते. नकळत त्यांचा हात गळ्याकडे गेला. त्यांचे सगळे दागिने जागच्या जागी होते. एव्हढ्यात तो मनुष्य आत आला.
"मी पोलिसांना अपघाताबद्दल कळवायला आमच्या गावातल्या एकाला पाठवलंय." तो म्हणाला.
"आणि माझी गाडी आणि ड्रायव्हर?" शेठजींनी विचारलं. त्यातच आपण ड्रायव्हरच्या आधी गाडीचा उल्लेख केल्याचं शेठजींना स्वतःलाच आश्चर्य वाटलं.
"गाडी अशीही रस्त्याच्या एका बाजूलाच फेकली गेली होती. पण तुमचा ड्रायव्हर आणि दुसर्‍या गाडीचा चालक दोघेही वाचू शकले नाहीत. मी इतर गावकर्‍यांच्या मदतीनं त्यांची प्रेतं बाजूला करून ठेवली आहेत. पोलिसच ऍम्ब्युलन्स घेऊन येतील."
"इथे हॉस्पिटल नाहीये जवळपास?" शेठजींनी कसंतरी विचारलं.
"इथे काहीच नाहीये शेठजी." तो ओशाळत म्हणाला. एव्हढ्यात त्याची बायको जेवण घेऊन आली. त्यानं तिच्याकडून ताट घेतलं आणि शेठजींना मदत करू लागला. जेवण उरकल्यावर हात धुवायला पाणीही तो घेऊन आला.
शेठजी त्याचं घर निरखत होते. घर यथातथाच होतं आणि जेवणावरूनही तो गृहस्थ सुखवस्तू वाटत नव्हता. 'एव्हढं सगळं कोण करतं परक्यांसाठी? आपल्या गळ्यातल्या सोन्याच्या चेन्सचा इफेक्ट असावा.' शेठजी मनाशीच विचार करत होते. एव्हढ्यात तो परत आला.
"आता तुम्ही आराम करा. तुम्ही बेशुद्ध होतात तेव्हा डॉक्टर येऊन गेले गावातले. ते म्हणाले की तुम्हाला फक्त मुका मार बसलाय. थोड्या आरामानं ठीक होईल."
"इथे फोन आहे का? आणि माझा सेलफोन?" शेठजी खिसे चाचपायचा प्रयत्न करत म्हणाले.
"तुमच्याजवळ फोन होता का? मला तिकडे रस्त्याजवळ दिसला नाही अंधारात." तो मान खाली घालून म्हणाला. "आणि आमच्याकडेच पूर्ण गावात एकच फोन आहे, पोस्ट ऑफिसात. ते बंद झालं असेल आता. उद्या सकाळी करता येईल. तोवर तुम्ही आराम करा."
शेठजी विचारात पडले. 'घरचे सगळे काळजीत असतील. पोलिस इथेपर्यंत आले, तर काहीतरी होऊ शकतं.'
"अरे हो, माझ्याबद्दल सांगितलंच नाही ना मी." तो बोलला. "मी सदाशिव. गावातल्या शाळेत शिक्षक आहे. मी काही कामानिमित्त मुख्य रस्त्याजवळ गेलो होतो, तेव्हा अपघात नजरेस पडला. आता गावात काय, गावाच्या जवळपासही कुठे सोयी नाहीत. त्यात तुम्हाला कितपत इजा झाली असेल ह्याचा अंदाज आला नाही, म्हणून तुम्हाला घरीच घेऊन आलो."
"बरं बरं." शेठजी म्हणाले. "पोलिसांना इथेही बोलवा आले तर."
"बरं शेठजी मी लक्ष ठेवतो. तुम्ही आराम करा." असं म्हणून तो गेला.
----------
सकाळी शेठजींनी डोळे उघडले आणि क्षणभर आपण कुठे आहोत हा प्रश्न त्यांना पडला. मग एकदम काल रात्रीचा विचित्र घटनाक्रम त्यांना आठवला. आणि त्यांनी हालचाल करून पाहिली. वेदना थोड्या कमी झाल्या होत्या. शेजारी ठेवलेल्या तांब्या-भांड्यातून त्यांनी मोठ्या मुष्किलीनं पाणी प्यायलं आणि ते उठून बसले. त्याला हाक मारावी का ह्या विचारातच शेठजी असताना तो आत आला.
"शेठजी, उठलात होय तुम्ही. जास्त वेळ नाही ना झाला?"
शेठजींनी नकारार्थी मान डोलावली. "पोलिस?" त्यांनी विचारलं.
"पोलिस आले होते पहाटे पण तुम्ही गाढ झोपला होता. मग त्यांना म्हटलं ३-४ तासांनी या." तो निरागसपणे म्हणाला. "चहा आणू."
"नको मला आधी फोन करायचाय." शेठजी उठायचा प्रयत्न करत म्हणाले. पण वेदना अजूनही खूप होत्या. तो एकदम पुढे झाला. आणि त्यांना आधार देत त्यानं उठवलं.
"आधी थोडं खाऊन घ्या, कदाचित बरं वाटेल." असं म्हणून तो त्यांना खोलीबाहेर घेऊन आला. आणि त्याचं घर पाहून शेठजींना धक्काच बसला. शेठजी ज्या खोलीत झोपले होते, ती खोली सोडून बाहेर एकच छोटी खोली होती आणि संडास-मोरी होते. छोट्या खोलीत एका कोपर्‍यात चूल होती. बहुतेक तो, त्याची बायको आणि आत्ता दिसणारी ८-९ वर्षांची मुलगी सगळे उर्वरित चिंचोळ्या जागेत कालची रात्र झोपले होते. तो त्यांना मोरीकडे घेऊन गेला आणि बाहेर उभा राहिला.
शेठजी त्यांच्या खोलीत बसून नाश्ता करत होते. तो शेजारीच बसला होता.
"मुलगी कितवीत शिकते?" शेठजींनी काहीतरी विचारायचं म्हणून विचारलं.
"चौथीत आहे." तो म्हणाला.
"म्हणजे आता मोठ्या शाळेत जाईल पुढच्या वर्षी! तुम्ही आहातच त्यामुळे बरं आहे." शेठजी सहज म्हणाले.
"कसली मोठी शाळा शेठजी. गावात चौथीच्या पुढची शाळा नाही. एव्हढ्याशा पोरीला रोज दूर कसं पाठवायचं हीच काळजी आहे. आता जिथे शाळा जवळ असेल अशा ठिकाणी कुठेतरी नोकरी शोधायची नाहीतर पोरीला घरी बसवायचं हेच दोन पर्याय आहेत." तो खिन्न होत म्हणाला.
शेठजींच्या डोळ्यांपुढे त्यांची स्वतःची मुलगी आली क्षणभर. कालपासून शेठजींना खूपच विचित्र वाटू लागलं होतं. एव्हढ्यात पोलिस आले. शेठजींनी योग्य ती नावं सांगितली आणि लगेच हालचाली झाल्या. शेठजी मोठा माणूस असल्याचं सदाशिवच्या आधीच लक्षात आलं होतं, पण शेठजी खूपच मोठे माणूस असल्याचं त्याला पोलिसांनी सांगितल्यावर कळलं. चटाचट शेठजींसाठी खास हेलिकॉप्टरची सोय झाली.
हेलिकॉप्टर आल्यावर शेठजींना घ्यायला दोन वॉर्डबॉय आले. शेठजींनी गळ्यातल्या दोन मोठ्या चेन्स काढल्या आणि सदाशिवच्या हातात ठेवल्या. सदाशिव एकदम चमकला आणि त्यानं त्या परत शेठजींच्या हातात दिल्या.
"शेठजी, मी माणुसकी म्हणून केलं सगळं."
शेठजींना धक्का बसला आणि ते थोडे खजील झाले. त्यांच्या डोळ्यांत पाणी आलं. वॉर्डबॉयनं आणलेल्या व्हिलचेअरवर बसून शेठजी जेव्हा निघाले, तेव्हा त्यांच्या मनात विचारांचा कल्लोळ उठला होता. वॉर्डबॉय आपापसात बोलत होते.
"अरे तू बातमी ऐकलीस का? दोनच महिन्यांनी देवस्थानामध्ये २५ किलो वजनाचं सोन्याचं बनलेलं आणि माणकांनी मढवलेलं सिंहासन स्थापित होणार आहे. अनाम भक्ताची भेट आहे. मोठा सोहळा असेल. येणार आहेस की नाही तू?"
शेठजी एकदम थांबले. आणि त्यांनी सदाशिवला बोलवायला सांगितलं. सदाशिव प्रश्नार्थक चेहर्‍यानं आला.
"तुला दुसरीकडे कुठेही जायची गरज नाही. आणि तुलाच काय कुणालाच कुठेही जायची गरज नाही." शेठजी बोलले.
सदाशिवला काहीच अर्थबोध होत नव्हता.
"आता गावातच माध्यमिक शाळा निघणार आहे. आणि जितक्या लवकर जमेल तितक्या लवकर हॉस्पिटल." शेठजी बोलत होते आणि सदाशिवचा चेहरा उजळत होता. तो शेठजींना वारंवार नमस्कार करत होता.
----------
वॉर्डबॉईजनी शेठजींना व्हिलचेअरसकट हेलिकॉप्टरमध्ये चढवलं. आणि ते त्यांच्या शेजारीच बसले. शेठजी त्यांच्याकडे वळले आणि म्हणाले,
"ती सिंहासन स्थापनेची बातमी खरी नाहीये. फक्त अफवा आहे."
वॉर्डबॉईज एकमेकांकडे आश्चर्यानं पाहू लागले. शेठजींच्या चेहर्‍यावर फक्त एक समाधानी स्मितहास्य होतं.
शेठजींची ह्या देवस्थानावर फार श्रद्धा होती. लाखो भक्तांप्रमाणेच शेठजींसाठीदेखील हे देवस्थान नेहमीच जागृत ठरलं होतं. छोटासा कापडाचा व्यापारी ते आजचा कपडेसम्राट हा त्यांच्या प्रवास केवळ देवाच्या त्यांच्या कृपेमुळेच घडल्याचं शेठजींचं ठाम मत होतं. त्यामुळे शेठजींनी पदरचे कित्येक लाख खर्च करून मंदिराचा जीर्णोद्धार केला होता. पण शेठजींसारखेच देवस्थानाचे अनेकानेक श्रीमंत भक्त होते. आणि सामान्य भक्तही देत असलेली रक्कम ह्यामुळे गेल्या काही वर्षांमध्ये हे देवस्थान देशातल्या सर्वांत श्रीमंत देवस्थानांपैकी एक म्हणून गणलं जाऊ लागलं होतं. मंदिर चकाचक होतंच आणि व्हीआयपी दर्शनार्थींची चोख व्यवस्था हे देवस्थानाचं वैशिष्ट्य होतं. हां, आता एव्हढी सगळी व्यवस्था करताना कधी कधी सामान्य भक्तांची गैरसोय होत असे, पण त्याला काही इलाज नव्हता. देवळामुळे अनेक फुलवाले आणि प्रसाद बनवणार्‍यांबरोबर लोकांना गंडे घालणार्‍या बडव्यांच्याही रोजगाराची सोय झाली होती, पण शेवटी प्रत्येक ठिकाणी चांगल्याबरोबर वाईट असतंच. आता देवस्थान श्रीमंत झाल्यामुळे देवाची आपल्यावर जास्तीत जास्त कृपा होण्यासाठी श्रीमंत भक्तांनी देवाच्या कृपेची किंमत हळूहळू लाखांच्या घरात नेली होती. त्यामुळे आता चांदीच्या पादुका, सोन्याची छत्री वगैरे गोष्टी देवाला मिळू लागल्या होत्या. आणि देवानं नवस पूर्ण करायचे आणि परताव्याखातर देवाला महागातले दागिने मिळत होते. आणि त्याचबरोबर देवाला त्या त्या वस्तूच्या दुप्पट किंवा तिप्पट किंमतीची अजून कृपा करायची होती. एव्हढी माफक अपेक्षा ठेवून देवालयाला असा दानधर्म करण्याची श्रीमंत भक्तांमध्ये अहमहमिका लागली होती. त्यातच आज शेठजींनी बाजी मारली होती.
शेठजींनी देवाला आजवरची सर्वांत महाग भेटवस्तू, अर्थात २५ किलो वजनाचं संपूर्ण सोन्यानं बनलेलं आणि विविध माणकांनी मढवलेलं सिंहासन देण्याचं ठरवलं होतं आणि त्याबाबतच विश्वस्त मंडळाशी चर्चा करून मोठ्या प्रसन्न आणि समाधानी मनानं ते परत निघाले होते. त्यातच त्यांच्या कॉलेजात जाणार्‍या कन्येचा फोन आला होता आणि तिनं बारावीची परीक्षा उत्तम गुणांनी पास केल्याची बातमी दिली होती. त्यामुळे अजून एक नवस पूर्ण झाल्याच्या आनंदातच त्यांचा प्रवास सुरू होता. परतीचा रस्ता गावांमधून जाऊन मग महामार्गाला मिळत होता. ह्या रस्त्याच्या दुतर्फा, थोड्या थोड्या अंतरावर छोटी छोटी गावं वसलेली होती. उन्हं उतरली होती आणि हळूहळू अंधार पडू लागला होता. गावांमधली दिवेलागण सुरू झाली होती. पण अचानकच थोड्या वेळानं आजूबाजूच्या गावांच्या पट्ट्यातले दिवे गेले. रस्त्यावर येणार्‍या जाणार्‍या गाड्यांच्या उजेडाशिवाय दुसरा उजेड नव्हता आणि त्यातच थोड्या अंतरावर असणार्‍या गावांमधले दिवेही दिसेनासे झाले. मधेच एखादा कंदिल दिसत होता आणि थोड्याशा चांदण्याचाच काय तो आधार उरला होता. आणि अशातच वळणावर समोरून एक मोठं वाहन आलं आणि त्या चालकाचं नियंत्रण सुटलं. शेठजींच्या गाडीला जबर धडक बसली आणि गाडी उलटीपालटी होऊन रस्त्यावरच मागे फेकली गेली. शेठजी बसले होते तो दरवाजा मोडला आणि शेठजी रस्त्यावर पडले. ड्रायव्हर आणि गाडी त्यांच्यापासून शंभर मीटरावर आणि ट्रक रस्त्यावरून बाहेर जाऊन उलटला.
अचानक बसलेल्या धक्क्यानं शेठजींना काही क्षण उमजेनासं झालं होतं. अर्धवट शुद्धीत की अर्धवट बेशुद्धीत ह्याचंही भान त्यांना नव्हतं. अशातच एकदम एक दिवा जवळ येत असल्याची भयावह जाणीव त्यांना झाली. त्यांनी त्या दिव्याकडे पाहिलं. एक गाडी वेगानं त्यांच्या दिशेनं येत होती. शेठजींनी हात-पाय हलवायचा क्षीण प्रयत्न केला, पण वेदनेमुळे किंवा निव्वळ भयामुळे त्यांचे हात-पाय थिजून गेले होते. त्यांनी डोळे मिटून घेतले आणि देवाचा धावा करायला सुरूवात केली. गाडी जवळजवळ येत असल्याची जाणीव तीव्र होत होती आणि एकदम कुणीतरी त्यांच्या हात धरल्याचं आणि जोरात ओढल्याचं त्यांच्या लक्षात आलं. त्या जोराबरोबर ते रस्त्यावरून बाजूला ओढले गेले आणि गाडीपासून वाचले. त्यांनी डोळे उघडून पाहिलं तर एक धूसर आकृती त्यांना दिसत होती. त्या आकृतीचा हात त्यांच्या मानेकडे येत असल्याचं त्यांना जाणवलं. एकदम शेठजींना जाणवलं की त्यांच्या गळ्यात कित्येक तोळ्याच्या सोन्याचा चेन्स आहेत. पण तो हात त्यांच्या मानेखाली गेला आणि दुसरा हात त्यांच्या गुडघ्याखाली गेला आणि शेठजी हवेत उचलले गेले. आणि त्या आकृतीनं शेठजींना रस्त्यापासून थोडं दूर गवतात नेऊन ठेवलं. शेठजींना मनातल्या मनात स्वतःच्याच विचारांची घृणा वाटली. ती आकृती दूर दूर निघाली. शेठजींना 'जाऊ नको' म्हणून ओरडावंसं वाटत होतं, पण त्यांचा आवाजही फुटत नव्हता. दहा मिनिटांनी ती आकृती परत आली आणि तिनं शेठजींना उचललं आणि एका हातगाडीवर ठेवलं.
----------
शेठजींना हळूहळू शुद्ध आली आणि त्यांनी समोर बघितलं तर एक पस्तिशीचा गावकरी गृहस्थ त्यांच्या शेजारी बसला होता.
"कसं वाटतंय आता?" त्यानं विचारलं.
"अं.." शेठजींना अजूनही पूर्ण अर्थबोध झाला नव्हता. त्यांनी हालचाल करायचा प्रयत्न केला, तर एकदम कळ उठली.
"असू दे. थोडा वेळ अजून आराम करावा लागेल बहुतेक. ही गरम पाण्याची पिशवी घ्या. जेवणासाठी तरी थोडं उठून बसा." असं म्हणत त्या गृहस्थानं त्यांना उठून बसायला मदत केली आणि बायकोला हाक मारत खोलीतून बाहेर पडला.
शेठजी विचारात होते. नकळत त्यांचा हात गळ्याकडे गेला. त्यांचे सगळे दागिने जागच्या जागी होते. एव्हढ्यात तो मनुष्य आत आला.
"मी पोलिसांना अपघाताबद्दल कळवायला आमच्या गावातल्या एकाला पाठवलंय." तो म्हणाला.
"आणि माझी गाडी आणि ड्रायव्हर?" शेठजींनी विचारलं. त्यातच आपण ड्रायव्हरच्या आधी गाडीचा उल्लेख केल्याचं शेठजींना स्वतःलाच आश्चर्य वाटलं.
"गाडी अशीही रस्त्याच्या एका बाजूलाच फेकली गेली होती. पण तुमचा ड्रायव्हर आणि दुसर्‍या गाडीचा चालक दोघेही वाचू शकले नाहीत. मी इतर गावकर्‍यांच्या मदतीनं त्यांची प्रेतं बाजूला करून ठेवली आहेत. पोलिसच ऍम्ब्युलन्स घेऊन येतील."
"इथे हॉस्पिटल नाहीये जवळपास?" शेठजींनी कसंतरी विचारलं.
"इथे काहीच नाहीये शेठजी." तो ओशाळत म्हणाला. एव्हढ्यात त्याची बायको जेवण घेऊन आली. त्यानं तिच्याकडून ताट घेतलं आणि शेठजींना मदत करू लागला. जेवण उरकल्यावर हात धुवायला पाणीही तो घेऊन आला.
शेठजी त्याचं घर निरखत होते. घर यथातथाच होतं आणि जेवणावरूनही तो गृहस्थ सुखवस्तू वाटत नव्हता. 'एव्हढं सगळं कोण करतं परक्यांसाठी? आपल्या गळ्यातल्या सोन्याच्या चेन्सचा इफेक्ट असावा.' शेठजी मनाशीच विचार करत होते. एव्हढ्यात तो परत आला.
"आता तुम्ही आराम करा. तुम्ही बेशुद्ध होतात तेव्हा डॉक्टर येऊन गेले गावातले. ते म्हणाले की तुम्हाला फक्त मुका मार बसलाय. थोड्या आरामानं ठीक होईल."
"इथे फोन आहे का? आणि माझा सेलफोन?" शेठजी खिसे चाचपायचा प्रयत्न करत म्हणाले.
"तुमच्याजवळ फोन होता का? मला तिकडे रस्त्याजवळ दिसला नाही अंधारात." तो मान खाली घालून म्हणाला. "आणि आमच्याकडेच पूर्ण गावात एकच फोन आहे, पोस्ट ऑफिसात. ते बंद झालं असेल आता. उद्या सकाळी करता येईल. तोवर तुम्ही आराम करा."
शेठजी विचारात पडले. 'घरचे सगळे काळजीत असतील. पोलिस इथेपर्यंत आले, तर काहीतरी होऊ शकतं.'
"अरे हो, माझ्याबद्दल सांगितलंच नाही ना मी." तो बोलला. "मी सदाशिव. गावातल्या शाळेत शिक्षक आहे. मी काही कामानिमित्त मुख्य रस्त्याजवळ गेलो होतो, तेव्हा अपघात नजरेस पडला. आता गावात काय, गावाच्या जवळपासही कुठे सोयी नाहीत. त्यात तुम्हाला कितपत इजा झाली असेल ह्याचा अंदाज आला नाही, म्हणून तुम्हाला घरीच घेऊन आलो."
"बरं बरं." शेठजी म्हणाले. "पोलिसांना इथेही बोलवा आले तर."
"बरं शेठजी मी लक्ष ठेवतो. तुम्ही आराम करा." असं म्हणून तो गेला.
----------
सकाळी शेठजींनी डोळे उघडले आणि क्षणभर आपण कुठे आहोत हा प्रश्न त्यांना पडला. मग एकदम काल रात्रीचा विचित्र घटनाक्रम त्यांना आठवला. आणि त्यांनी हालचाल करून पाहिली. वेदना थोड्या कमी झाल्या होत्या. शेजारी ठेवलेल्या तांब्या-भांड्यातून त्यांनी मोठ्या मुष्किलीनं पाणी प्यायलं आणि ते उठून बसले. त्याला हाक मारावी का ह्या विचारातच शेठजी असताना तो आत आला.
"शेठजी, उठलात होय तुम्ही. जास्त वेळ नाही ना झाला?"
शेठजींनी नकारार्थी मान डोलावली. "पोलिस?" त्यांनी विचारलं.
"पोलिस आले होते पहाटे पण तुम्ही गाढ झोपला होता. मग त्यांना म्हटलं ३-४ तासांनी या." तो निरागसपणे म्हणाला. "चहा आणू."
"नको मला आधी फोन करायचाय." शेठजी उठायचा प्रयत्न करत म्हणाले. पण वेदना अजूनही खूप होत्या. तो एकदम पुढे झाला. आणि त्यांना आधार देत त्यानं उठवलं.
"आधी थोडं खाऊन घ्या, कदाचित बरं वाटेल." असं म्हणून तो त्यांना खोलीबाहेर घेऊन आला. आणि त्याचं घर पाहून शेठजींना धक्काच बसला. शेठजी ज्या खोलीत झोपले होते, ती खोली सोडून बाहेर एकच छोटी खोली होती आणि संडास-मोरी होते. छोट्या खोलीत एका कोपर्‍यात चूल होती. बहुतेक तो, त्याची बायको आणि आत्ता दिसणारी ८-९ वर्षांची मुलगी सगळे उर्वरित चिंचोळ्या जागेत कालची रात्र झोपले होते. तो त्यांना मोरीकडे घेऊन गेला आणि बाहेर उभा राहिला.
शेठजी त्यांच्या खोलीत बसून नाश्ता करत होते. तो शेजारीच बसला होता.
"मुलगी कितवीत शिकते?" शेठजींनी काहीतरी विचारायचं म्हणून विचारलं.
"चौथीत आहे." तो म्हणाला.
"म्हणजे आता मोठ्या शाळेत जाईल पुढच्या वर्षी! तुम्ही आहातच त्यामुळे बरं आहे." शेठजी सहज म्हणाले.
"कसली मोठी शाळा शेठजी. गावात चौथीच्या पुढची शाळा नाही. एव्हढ्याशा पोरीला रोज दूर कसं पाठवायचं हीच काळजी आहे. आता जिथे शाळा जवळ असेल अशा ठिकाणी कुठेतरी नोकरी शोधायची नाहीतर पोरीला घरी बसवायचं हेच दोन पर्याय आहेत." तो खिन्न होत म्हणाला.
शेठजींच्या डोळ्यांपुढे त्यांची स्वतःची मुलगी आली क्षणभर. कालपासून शेठजींना खूपच विचित्र वाटू लागलं होतं. एव्हढ्यात पोलिस आले. शेठजींनी योग्य ती नावं सांगितली आणि लगेच हालचाली झाल्या. शेठजी मोठा माणूस असल्याचं सदाशिवच्या आधीच लक्षात आलं होतं, पण शेठजी खूपच मोठे माणूस असल्याचं त्याला पोलिसांनी सांगितल्यावर कळलं. चटाचट शेठजींसाठी खास हेलिकॉप्टरची सोय झाली.
हेलिकॉप्टर आल्यावर शेठजींना घ्यायला दोन वॉर्डबॉय आले. शेठजींनी गळ्यातल्या दोन मोठ्या चेन्स काढल्या आणि सदाशिवच्या हातात ठेवल्या. सदाशिव एकदम चमकला आणि त्यानं त्या परत शेठजींच्या हातात दिल्या.
"शेठजी, मी माणुसकी म्हणून केलं सगळं."
शेठजींना धक्का बसला आणि ते थोडे खजील झाले. त्यांच्या डोळ्यांत पाणी आलं. वॉर्डबॉयनं आणलेल्या व्हिलचेअरवर बसून शेठजी जेव्हा निघाले, तेव्हा त्यांच्या मनात विचारांचा कल्लोळ उठला होता. वॉर्डबॉय आपापसात बोलत होते.
"अरे तू बातमी ऐकलीस का? दोनच महिन्यांनी देवस्थानामध्ये २५ किलो वजनाचं सोन्याचं बनलेलं आणि माणकांनी मढवलेलं सिंहासन स्थापित होणार आहे. अनाम भक्ताची भेट आहे. मोठा सोहळा असेल. येणार आहेस की नाही तू?"
शेठजी एकदम थांबले. आणि त्यांनी सदाशिवला बोलवायला सांगितलं. सदाशिव प्रश्नार्थक चेहर्‍यानं आला.
"तुला दुसरीकडे कुठेही जायची गरज नाही. आणि तुलाच काय कुणालाच कुठेही जायची गरज नाही." शेठजी बोलले.
सदाशिवला काहीच अर्थबोध होत नव्हता.
"आता गावातच माध्यमिक शाळा निघणार आहे. आणि जितक्या लवकर जमेल तितक्या लवकर हॉस्पिटल." शेठजी बोलत होते आणि सदाशिवचा चेहरा उजळत होता. तो शेठजींना वारंवार नमस्कार करत होता.
----------
वॉर्डबॉईजनी शेठजींना व्हिलचेअरसकट हेलिकॉप्टरमध्ये चढवलं. आणि ते त्यांच्या शेजारीच बसले. शेठजी त्यांच्याकडे वळले आणि म्हणाले,
"ती सिंहासन स्थापनेची बातमी खरी नाहीये. फक्त अफवा आहे."
वॉर्डबॉईज एकमेकांकडे आश्चर्यानं पाहू लागले. शेठजींच्या चेहर्‍यावर फक्त एक समाधानी स्मितहास्य होतं.
'स्टार माझा' नं आयोजित केलेल्या 'ब्लॉग माझा' स्पर्धेमध्ये ह्या ब्लॉगला उत्तेजनार्थ बक्षीस जाहीर झालं आहे. हे सगळं केवळ सर्व वाचकांनी वेळोवेळी दिलेल्या प्रोत्साहनामुळेच शक्य झालं आहे. सर्व वाचकांचे खूप खूप आभार आणि अभिनंदनही कारण बक्षीस मिळण्यात मोठा वाटा तुमचाही आहे!
11/18/2010
आवर रे-२
(स्थळ - कॉलेजचं कॅंटीन.)
बभ्रुवाहन प्रचंड टेन्शनमध्ये जर्नल वाचत होता. टेबलावर जर्नलशेजारीच कटिंगचा ग्लास होता. आणि दृष्टद्युम्न खांद्याला बॅग लटकवलेल्या अवतारात कँटीनच्या प्रवेशद्वारातून अवतीर्ण झाला.
"बब्या!!!" दृष्टद्युम्नाचा आवाज कँटीन फारसं भरलेलं नसल्यानं घुमला, पण एका कोपर्‍यात गलका करणार्‍या टग्या ग्रुपने मात्र वळून पाहिलंच आणि त्या ग्रुपबरोबर बसलेल्या सुंदर मुलीनंही बब्या कोण, हे वळून पाहिल्यानं बब्या जास्तच ओशाळला.
"काय रे डी! आयुष्यात पहिल्यांदाच मला पाहिल्यासारखा काय बोंबलतोस?" बब्या डोळ्यांच्या कोपर्‍यातून, अजून ती आपल्याकडे बघतेय का हे चेक करत म्हणाला.
"च्चच्च.. पहिल्यांदा कसा रे? दुसर्‍यांदा किंवा बर्‍याच गॅपने बघितल्यासारखा म्हण. पहिल्यांदाच पाहिला असता तुला, तर तुझं नाव घेऊन बोंबललो असतो का रे?" डी नेहमीप्रमाणेच भावशून्य चेहर्‍याने म्हणाला आणि बॅग टेबलावर ठेवत बसला. बब्या त्याच्याकडे असूया, संताप, हेवा आणि अन्य अनेक मिश्र भावनांनी पाहत होता.
"काय वाचतोयस?" डी बब्याचं जर्नल ओढत म्हणाला.
"तू आत्ता जी व्हायव्हा देऊन आलायस तेच वाचतोय!" बब्या ते त्याच्या हातून हिसकून घेत म्हणाला.
"ते मलाही ठाऊक आहे, मी नक्की कुठला पार्ट वाचतोयस ते विचारत होतो!" डी कटिंगचा ग्लास उचलून घेऊन निरखून पाहत शांतपणे म्हणाला.
"तुमच्या बॅचची संपली का? आणि आमची ठरलेल्या वेळीच सुरू होणार आहे की उशीर लागणार आहे? फटाफट देतोय सर सह्या की पीडतोय?" बब्या डीच्या विक्षिप्त चाळ्यांकडे दुर्लक्ष करत स्वतःच्या टेन्शनला वाट करून देत होता.
"मला सांग, हा ग्लास अर्धा रिकामा आहे की..." डीला वाक्यही पूर्ण करू न देता बब्या ओरडला, "ही फिलॉसॉफीची वेळ नाहीये डी!" आणि टग्या ग्रुप आणि त्यातल्या सुंदर मुलीसकट सगळ्यांनी बब्याकडे पाहिलं. बब्या ओशाळला.
डीनं एकदा बब्याकडे नेहमीच्याच शांत नजरेनं पाहिलं आणि ग्लास खाली ठेवला. "मी विचारत होतो, की हा चहा तू अर्धा प्यायला आहेस की कटिंगच मागवला होतास! ग्लासच्या ओघळांवरून कटिंग दिसतोय, मला पिता आला असता म्हणून विचारलं."
बब्या अजून ओशाळला. "अबे, मी विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरं देतोयस का?" बब्यानं थोडं वैतागून विचारलं.
"हं विचार!" डी बॅगेतून ताजं वर्तमानपत्र काढत म्हणाला.
बब्यानं पुन्हा एकदा दुर्लक्ष करत आपले प्रश्न विचारायला सुरूवात केली. "आमच्या बॅचची किती वाजता सुरू होणार?"
"होईल नेहमीच्या वेळीच बहुतेक." डी अगदी वर्तमानपत्रात हरवूनही गेला.
बब्याला डीच्या ह्या रूपाची सवय होतीच, त्यामुळे तो ही रेटत राहिला, "मग काय विचारलं सरांनी?"
"आँग सान सू ची पुढे काय करणार?" डी.
"काय?" बब्या पुन्हा ओरडला. पुन्हा टग्या ग्रुप आणि सुंदर मुलीनं पाहिलं, पण त्यात ह्यावेळेस गल्ल्यावरच्या तंबीनं आणि टेबल पुसणार्‍या छोटूनंही पाहिलं त्यामुळे बब्याचं ओशाळणं चौपट होतं. "तो पेपर बाजूला ठेव ना बे! मी तुला प्रश्न काय विचारतोय, तू उत्तरं काय देतोयस?"
"अरे पण भावा, हाच प्रश्न विचारला मला सरांनी!" डी पेपराची घडी घालून ठेवत म्हणाला.
"काय?" बब्यानं ह्यावेळेस नियंत्रणात आश्चर्य व्यक्त केलं. "सरांनी आँग सान सू ची बद्दल विचारलं?"
"वेल. तुला असं वाटतं का?" डीनं बब्याच्या चेहर्‍यावरचे अवर्णनीय भाव निरखत एक क्षणाचा पॉज घेतला आणि पुढे म्हणाला, "काय आहे ना, आपल्याला सांगितल्या गेलेल्या बर्‍याचशा गोष्टींवर विश्वास ठेवायची सवय असते."
"अरे पण मी कुठे विश्वास ठेवला."
"मी जर ए. राजासारखी काहीतरी थाप विणून सांगितली असती तर तू विश्वास ठेवला असतास?" डी बब्याकडे रोखून पाहत म्हणाला.
"आवरा!"
"काही उत्तर नसलं की आवरा.." डी शांतपणे म्हणाला.
बब्याला नवीन वादाचा वास येऊ लागला. "तू काय रेडबुल मारून आलायस का?" बब्या वातावरणातला ताण हलका करायचा प्रयत्न करत म्हणाला.
"व्यसनं वाईट आणि निर्व्यसनी असणं चांगलं, हे लहानपणापासून ठसवलं जातं ना आपल्या मनावर." डीची मुद्रा विचारमग्न वाटत होती. बब्या थोडा सावध झाला. डी गंभीर असला की ज्वालामुखीसदृश स्थिती असते.
"डी तुझ्यासाठी पण एक चहा मागवू का रे?" बब्या म्हणाला आणि वळला, "छोटू, एक कटिंग रे!"
"बापाचं चहाचं व्यसन चांगलं, पण पोराचं सिगरेटचं व्यसन वाईट. अमुक एक गोष्ट चांगली, तमुक एक गोष्ट वाईट. चांगलं-वाईट नावाचा प्रकार असतो काय नक्की?" डीचा आवाज थोडा चढला होता. आपण काहीही बोललो तरी निखार्‍याला हवा घालणं होईल, हे समजून बब्या शांत बसला.
"सांग ना मला तू, चांगलं आणि वाईट म्हणजे नक्की काय? तुझ्यासाठी मांस खाणं वाईट आहे, ते सातासमुद्रापारच्या माणसासाठी पवित्र आहे, अफू घेतल्यानं पण किक लागते आणि ध्यानधारणा केल्यानं पण जवळपास तोच अनुभव येतो तर मग नक्की चांगलं काय आणि वाईट काय?" डीनं बब्याकडे प्रश्नार्थक नजरेनं पाहिलं. बोलणं भाग होतं.
"अरे जे केल्यानं आपल्याला समाधान मिळतं, ते चांगलं आणि जे केल्यानं वाईट वाटतं ते वाईट" बब्या ह्या वाक्यात बर्‍याच कमकुवत जागा असल्याचं जाणून होता.
"पण मला समाधान का मिळतं, कारण मला लहानपणापासून हेच सांगितलं जातं, की हे चांगलं आहे, ध्यानधारणा केल्यानं पुण्य मिळतं, आणि अफू घेणं वाईट आहे, त्यानं पाप लागतं. आपल्या मनावर आपण ज्या समाजात राहतो, त्याचे नियम बिंबवले जातात. आणि तेच नियम आपल्यासाठी चांगल्या-वाईटाचे निर्णय घेत असतात. माणूस कधीच निर्णय घेत नाही, समाज आणि त्याच्यावरचे संस्कार घेतात, थेट किंवा आडून. आपल्या चांगल्या वाईटाच्या व्याख्या कुठला ना कुठला समाज ठरवत असतो." डी आज भलताच सिरियस झाला होता.
बब्याला बोलण्याची उबळ आली (आणि एका शर्टाच्या दुकानावर लिहिलेली पाटी आठवली, "बोलना सरल है, मौन कठीन है"), "अरे पण आपण म्हणतो, की जेव्हा मी माझ्या अंतरात्म्याचं ऐकून निर्णय घेतलाय आणि तो योग्यच आहे."
"हो. जेव्हा आपण असे काही निर्णय घेतो तेव्हा ते योग्य किंवा अयोग्य म्हणून नाही तर कुठल्यातरी आंतरिक ऊर्मीनं किंवा कधीतरी नकळत घडलेल्या कुठल्यातरी संस्कारानं असेल, पण तो योग्य किंवा अयोग्य म्हणून घेत नसतो आपण. बस आपण एक निवड करत असतो. मग स्वतःला बळ देण्यासाठी, त्याला 'योग्य' 'असण्याची' लेबलं लावतो."
"अरे पण तो निर्णय आपल्याला योग्यच वाटत असतो ना."
"एग्झॅक्टली. योग्य 'वाटतो', योग्य 'असतो' नाही. तू कधी ऑब्झर्व्ह केलंयस? आपल्याला सगळं वाटतं. आनंद वाटतो, वाईट वाटतं. ह्या आपल्या जन्मापासून घडत गेलेल्या आंतरिक व्याख्या असतात, प्रोग्रॅमिंग म्हण, ज्यामुळे आपली प्रत्येक सिच्युएशनला रिऍक्ट होण्याची एक पद्धत बनते. थोडक्यात रेफरन्स पॉईंट्स बनतात. संस्कार, आपण राहतो तो समाज ह्या सगळ्यानी घडवलेले रेफरन्स पॉईंट्स. मग आपण प्रत्येक गोष्ट क्लासिफाय करत राहतो. हे चांगलं, हे वाईट, हे सुंदर, हे कुरूप. पण प्रत्यक्षात काही असतं का? काहीच नाही. प्रत्यक्षात ह्या गोष्टी फक्त असतात, त्यांचं वर्गीकरण आपण आपल्या सोयीसाठी करतो. तू एक गोष्ट करतोस, मी एक गोष्ट करतो, पण आपण त्या गोष्टीचं मूल्यमापन करत बसतो. फक्त एक गोष्ट केली, एव्हढं ढोबळ वर्णन आपण करूच शकत नाही."
"अरे पण तुला म्हणायचं काय आहे?"
"मला हे म्हणायचंय, की ह्या जगात हत्ती, मुंग्या, कोल्ह्या, माशा, डास ह्यांच्या अतित्वाला जो अर्थ आहे, तोच अर्थ माणसाच्या जीवनाला आहे." डीनं नेहमीप्रमाणे बॉम्बगोळा टाकला आणि शेजारी थिजून उभा असलेल्या छोटूच्या हातून कटिंगचा ग्लास घेतला.
"अरे पण आपल्याला मेंदू आहे, आपण प्रगत आहोत." बब्याला ठाऊक होतं, ह्याही वाक्याचं पानिपत होणार, पण त्याला आज मजा येत होती. कधी नव्हे तो डी वाहावत चालला होता.
"प्रगत? हा शब्द कुणाचा? आपला! आपल्यासाठी प्रगती. आपण ठरवलं की ही प्रगती. टेलिफोन, तारा, विमानं, रेल्वे, इंटरनेट, कॉम्प्युटर ही प्रगतीची व्याख्या. सगळंच पर्सेप्शन आहे. मानण्यावर. मी मानतो की माझ्याकडे कॉम्प्युटर आला आणि मी हजार मैलांवर कुणाशीतरी बोललो म्हणजे मी प्रगती केली. काय मिळालं प्रगती करून? काय उखडलं मानवानं?"
"अरे प्रगतीतूनच तर माणसं सुखी झाली."
"सुखी झाली? मग सहस्रकांपूर्वी शोधलेल्या ध्यानधारणेकडे कशासाठी वळताहेत प्रगत माणसं?"
"ते काहीजणांचं 'पर्सेप्शन' आहे समाधान आणि शांतता मिळवण्यासाठीचं!" बब्या 'पर्सेप्शन' शब्दावर जोर देत म्हणाला.
"बरं. असो पर्सेप्शन. झाले लोक सुखी तुमच्या 'प्रगती'नं. मग पुढे? काय फरक पडला? तुम्ही जर प्रगती केलीच नसती. म्हणजे तुम्ही अश्मयुगातच असतात, तर काय फरक पडला असता. मनुष्य तेव्हाही सुखीच असेल की!"
"हो पण आम्ही विविध औषधांचा शोध लावला. ज्यामुळे मानवजात कित्येक एपिडेमिक्सपासून वाचली. पेनिसिलिनचा शोध लावला!"
"ओह्ह...आणि पेनिसिलिनचा शोध लावणारा काय आकाशातून पडला? त्याच्या आधी मानवजात टिकली नाही? आणि ही एपिडेमिक्स कुणाच्या कर्मानं वाढली? आणि बाय द वे, लगेच 'आम्ही' आणि 'तुम्ही'? मी काय एलियन आहे का?"
"अरे पण मग तुला म्हणायचं काय आहे?" बब्या थोडा वैतागला.
"मला एव्हढंच म्हणायचंय की आपण आणि इतर सजीव, ह्यांची जगाच्या लेखी किंमत एकच आहे. आपण सगळे जगाच्या चक्राचा एक भाग आहोत. आपल्याला वाटतं की आपण वरचढ वगैरे आहोत. ह्यात तथ्य दिसत नाही. अगदी बेसिक लेव्हलवर विचार कर. त्रयस्थपणे पृथ्वीच्या बाहेरचा तू कुणी जीव आहेस असा विचार कर. मानवाची जागा काय आहे बघ. नीट पाहिलं तर जाणवेल की आपण जास्तीत जास्त जगाच्या चक्राचा वेग थोडा कमी जास्त करू शकतो, ते ही आपल्यासाठी पण ते चक्र थांबवणं किंवा सुरू ठेवणं आपल्या हातात नाही. जग जसं चालायचंय तसंच चालतंय. आपण स्वतःच स्वतःसाठी चौकटी आखून घेतल्या आहेत आणि निष्कारण स्वतःच्या काही समजूती करून घेतल्या आहेत..."
"एक मिनिट, एक मिनिट डी.." बब्या त्याला तोडत म्हणाला, "आता हे खूप आवरा होतंय."
"ओके. टू कट द लॉन्ग स्टोरी शॉर्ट. आपला आनंद आणि आपलं दुःख हे सगळं आपण बनवलेलं असतं. जगात आनंद, दुःख अशी गोष्ट अस्तित्वातच नाही. आपण स्वतःच स्वतःच्या गरजा बनवतो आणि मग पूर्ण नाही होत म्हणून दुःख करतो किंवा पूर्ण झाल्या म्हणून आनंद. आपली मूलभूत गरज फक्त अन्न हीच होती, पण आपल्या अट्टाहासामुळे आपण स्वतःच्या विविध गरजा बनवल्या आणि उत्क्रांती होत होत आपण आपल्या मूलभूत गरजा अगदी इंटरनेटपर्यंत आणल्यात. त्यामुळे डोन्ट क्राय फॉर एनिथिंग. इट्स ऑल युअर पसेप्शन." डी बोलत होता.
"यू नॉ व्हॉट डी." बब्या अनकॅरॅक्टरिस्टिक शांतपणे म्हणाला. "गौतम बुद्ध वर्षानुवर्ष बोधीवृक्षाखाली बसले आणि त्यांना साक्षात्कार झाला की इच्छा हे सर्व दुःखांचं मूळ आहे."
"मग?" डी पुन्हा शांत होता.
"आणि आपल्याला चौथीच्या पुस्तकात हे लिहून दिलं होतं की इच्छा हे सर्व दुःखांचं मूळ आहे."
"ह्म्म" डीला कळत होतं गाडी कुठे निघालीय ते.
"पण एव्हढं मोठं सत्य आपल्याला इतक्या सहज मिळूनही काही फरक पडला का? आपण अजूनही इच्छा करतच राहतो. तस्मात् तू आत्ता मला इतकं ज्ञानामृत फुकटात पाजलंयस तरी मी तुला चहा पाजला हे माझं पर्सेप्शन मी बदलणार नाही. तू बोलत असलेलं सगळं मला पटतं आणि इच्छा हे सर्व दुःखांचं मूळ आहे हे ही पटतं, पण सॉरी, मी ते आचरणात आणू शकत नाही. मला असंच 'सामान्य' माणसासारखं समाजात राहायचंय आणि जमलं तर 'माणसांसाठी' काहीतरी असामान्य करून दाखवायचंय. जगाच्या चक्रात कुठलीही भर न घालता अवतार संपवायचाय."
"बाय द वे. तुझ्या जर्नल चेकिंगची वेळ होत आली असेल. बेस्ट ऑफ लक." डी नेहमीच्या निर्विकार मुद्रेनं म्हणाला.
बब्यानं आश्चर्यानं घड्याळात पाहिलं. "साल्या, माझी एकदा रिव्हिजन झाली असती इतक्या वेळात. दळण दळत होतास ते!"
"कालपासून तू १५ वेळा रिव्हाईज केलं असशील. वाचलेलं मुरायलाही वेळ दिला पाहिजे ना. नेमका तोच तू देत नाहीस आणि परीक्षेत फाफलतोस."
"म्हणून तू हे सगळं..." बब्या अविश्वासानं डीकडे पाहत होता.
"काल रात्री अभ्यास करताना तुझ्या बाबांचं एक पुस्तक टीपॉयवर पडलं होतं. त्यात हे सगळं होतं. कुठलंही वाचन वाया जात नाही म्हणतात, ते सत्य आहे." डी मिश्किल हसत म्हणाला.
बब्या दप्तर आवरून लॅबकडे पळत सुटला.
बभ्रुवाहन प्रचंड टेन्शनमध्ये जर्नल वाचत होता. टेबलावर जर्नलशेजारीच कटिंगचा ग्लास होता. आणि दृष्टद्युम्न खांद्याला बॅग लटकवलेल्या अवतारात कँटीनच्या प्रवेशद्वारातून अवतीर्ण झाला.
"बब्या!!!" दृष्टद्युम्नाचा आवाज कँटीन फारसं भरलेलं नसल्यानं घुमला, पण एका कोपर्‍यात गलका करणार्‍या टग्या ग्रुपने मात्र वळून पाहिलंच आणि त्या ग्रुपबरोबर बसलेल्या सुंदर मुलीनंही बब्या कोण, हे वळून पाहिल्यानं बब्या जास्तच ओशाळला.
"काय रे डी! आयुष्यात पहिल्यांदाच मला पाहिल्यासारखा काय बोंबलतोस?" बब्या डोळ्यांच्या कोपर्‍यातून, अजून ती आपल्याकडे बघतेय का हे चेक करत म्हणाला.
"च्चच्च.. पहिल्यांदा कसा रे? दुसर्‍यांदा किंवा बर्‍याच गॅपने बघितल्यासारखा म्हण. पहिल्यांदाच पाहिला असता तुला, तर तुझं नाव घेऊन बोंबललो असतो का रे?" डी नेहमीप्रमाणेच भावशून्य चेहर्‍याने म्हणाला आणि बॅग टेबलावर ठेवत बसला. बब्या त्याच्याकडे असूया, संताप, हेवा आणि अन्य अनेक मिश्र भावनांनी पाहत होता.
"काय वाचतोयस?" डी बब्याचं जर्नल ओढत म्हणाला.
"तू आत्ता जी व्हायव्हा देऊन आलायस तेच वाचतोय!" बब्या ते त्याच्या हातून हिसकून घेत म्हणाला.
"ते मलाही ठाऊक आहे, मी नक्की कुठला पार्ट वाचतोयस ते विचारत होतो!" डी कटिंगचा ग्लास उचलून घेऊन निरखून पाहत शांतपणे म्हणाला.
"तुमच्या बॅचची संपली का? आणि आमची ठरलेल्या वेळीच सुरू होणार आहे की उशीर लागणार आहे? फटाफट देतोय सर सह्या की पीडतोय?" बब्या डीच्या विक्षिप्त चाळ्यांकडे दुर्लक्ष करत स्वतःच्या टेन्शनला वाट करून देत होता.
"मला सांग, हा ग्लास अर्धा रिकामा आहे की..." डीला वाक्यही पूर्ण करू न देता बब्या ओरडला, "ही फिलॉसॉफीची वेळ नाहीये डी!" आणि टग्या ग्रुप आणि त्यातल्या सुंदर मुलीसकट सगळ्यांनी बब्याकडे पाहिलं. बब्या ओशाळला.
डीनं एकदा बब्याकडे नेहमीच्याच शांत नजरेनं पाहिलं आणि ग्लास खाली ठेवला. "मी विचारत होतो, की हा चहा तू अर्धा प्यायला आहेस की कटिंगच मागवला होतास! ग्लासच्या ओघळांवरून कटिंग दिसतोय, मला पिता आला असता म्हणून विचारलं."
बब्या अजून ओशाळला. "अबे, मी विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरं देतोयस का?" बब्यानं थोडं वैतागून विचारलं.
"हं विचार!" डी बॅगेतून ताजं वर्तमानपत्र काढत म्हणाला.
बब्यानं पुन्हा एकदा दुर्लक्ष करत आपले प्रश्न विचारायला सुरूवात केली. "आमच्या बॅचची किती वाजता सुरू होणार?"
"होईल नेहमीच्या वेळीच बहुतेक." डी अगदी वर्तमानपत्रात हरवूनही गेला.
बब्याला डीच्या ह्या रूपाची सवय होतीच, त्यामुळे तो ही रेटत राहिला, "मग काय विचारलं सरांनी?"
"आँग सान सू ची पुढे काय करणार?" डी.
"काय?" बब्या पुन्हा ओरडला. पुन्हा टग्या ग्रुप आणि सुंदर मुलीनं पाहिलं, पण त्यात ह्यावेळेस गल्ल्यावरच्या तंबीनं आणि टेबल पुसणार्‍या छोटूनंही पाहिलं त्यामुळे बब्याचं ओशाळणं चौपट होतं. "तो पेपर बाजूला ठेव ना बे! मी तुला प्रश्न काय विचारतोय, तू उत्तरं काय देतोयस?"
"अरे पण भावा, हाच प्रश्न विचारला मला सरांनी!" डी पेपराची घडी घालून ठेवत म्हणाला.
"काय?" बब्यानं ह्यावेळेस नियंत्रणात आश्चर्य व्यक्त केलं. "सरांनी आँग सान सू ची बद्दल विचारलं?"
"वेल. तुला असं वाटतं का?" डीनं बब्याच्या चेहर्‍यावरचे अवर्णनीय भाव निरखत एक क्षणाचा पॉज घेतला आणि पुढे म्हणाला, "काय आहे ना, आपल्याला सांगितल्या गेलेल्या बर्‍याचशा गोष्टींवर विश्वास ठेवायची सवय असते."
"अरे पण मी कुठे विश्वास ठेवला."
"मी जर ए. राजासारखी काहीतरी थाप विणून सांगितली असती तर तू विश्वास ठेवला असतास?" डी बब्याकडे रोखून पाहत म्हणाला.
"आवरा!"
"काही उत्तर नसलं की आवरा.." डी शांतपणे म्हणाला.
बब्याला नवीन वादाचा वास येऊ लागला. "तू काय रेडबुल मारून आलायस का?" बब्या वातावरणातला ताण हलका करायचा प्रयत्न करत म्हणाला.
"व्यसनं वाईट आणि निर्व्यसनी असणं चांगलं, हे लहानपणापासून ठसवलं जातं ना आपल्या मनावर." डीची मुद्रा विचारमग्न वाटत होती. बब्या थोडा सावध झाला. डी गंभीर असला की ज्वालामुखीसदृश स्थिती असते.
"डी तुझ्यासाठी पण एक चहा मागवू का रे?" बब्या म्हणाला आणि वळला, "छोटू, एक कटिंग रे!"
"बापाचं चहाचं व्यसन चांगलं, पण पोराचं सिगरेटचं व्यसन वाईट. अमुक एक गोष्ट चांगली, तमुक एक गोष्ट वाईट. चांगलं-वाईट नावाचा प्रकार असतो काय नक्की?" डीचा आवाज थोडा चढला होता. आपण काहीही बोललो तरी निखार्‍याला हवा घालणं होईल, हे समजून बब्या शांत बसला.
"सांग ना मला तू, चांगलं आणि वाईट म्हणजे नक्की काय? तुझ्यासाठी मांस खाणं वाईट आहे, ते सातासमुद्रापारच्या माणसासाठी पवित्र आहे, अफू घेतल्यानं पण किक लागते आणि ध्यानधारणा केल्यानं पण जवळपास तोच अनुभव येतो तर मग नक्की चांगलं काय आणि वाईट काय?" डीनं बब्याकडे प्रश्नार्थक नजरेनं पाहिलं. बोलणं भाग होतं.
"अरे जे केल्यानं आपल्याला समाधान मिळतं, ते चांगलं आणि जे केल्यानं वाईट वाटतं ते वाईट" बब्या ह्या वाक्यात बर्‍याच कमकुवत जागा असल्याचं जाणून होता.
"पण मला समाधान का मिळतं, कारण मला लहानपणापासून हेच सांगितलं जातं, की हे चांगलं आहे, ध्यानधारणा केल्यानं पुण्य मिळतं, आणि अफू घेणं वाईट आहे, त्यानं पाप लागतं. आपल्या मनावर आपण ज्या समाजात राहतो, त्याचे नियम बिंबवले जातात. आणि तेच नियम आपल्यासाठी चांगल्या-वाईटाचे निर्णय घेत असतात. माणूस कधीच निर्णय घेत नाही, समाज आणि त्याच्यावरचे संस्कार घेतात, थेट किंवा आडून. आपल्या चांगल्या वाईटाच्या व्याख्या कुठला ना कुठला समाज ठरवत असतो." डी आज भलताच सिरियस झाला होता.
बब्याला बोलण्याची उबळ आली (आणि एका शर्टाच्या दुकानावर लिहिलेली पाटी आठवली, "बोलना सरल है, मौन कठीन है"), "अरे पण आपण म्हणतो, की जेव्हा मी माझ्या अंतरात्म्याचं ऐकून निर्णय घेतलाय आणि तो योग्यच आहे."
"हो. जेव्हा आपण असे काही निर्णय घेतो तेव्हा ते योग्य किंवा अयोग्य म्हणून नाही तर कुठल्यातरी आंतरिक ऊर्मीनं किंवा कधीतरी नकळत घडलेल्या कुठल्यातरी संस्कारानं असेल, पण तो योग्य किंवा अयोग्य म्हणून घेत नसतो आपण. बस आपण एक निवड करत असतो. मग स्वतःला बळ देण्यासाठी, त्याला 'योग्य' 'असण्याची' लेबलं लावतो."
"अरे पण तो निर्णय आपल्याला योग्यच वाटत असतो ना."
"एग्झॅक्टली. योग्य 'वाटतो', योग्य 'असतो' नाही. तू कधी ऑब्झर्व्ह केलंयस? आपल्याला सगळं वाटतं. आनंद वाटतो, वाईट वाटतं. ह्या आपल्या जन्मापासून घडत गेलेल्या आंतरिक व्याख्या असतात, प्रोग्रॅमिंग म्हण, ज्यामुळे आपली प्रत्येक सिच्युएशनला रिऍक्ट होण्याची एक पद्धत बनते. थोडक्यात रेफरन्स पॉईंट्स बनतात. संस्कार, आपण राहतो तो समाज ह्या सगळ्यानी घडवलेले रेफरन्स पॉईंट्स. मग आपण प्रत्येक गोष्ट क्लासिफाय करत राहतो. हे चांगलं, हे वाईट, हे सुंदर, हे कुरूप. पण प्रत्यक्षात काही असतं का? काहीच नाही. प्रत्यक्षात ह्या गोष्टी फक्त असतात, त्यांचं वर्गीकरण आपण आपल्या सोयीसाठी करतो. तू एक गोष्ट करतोस, मी एक गोष्ट करतो, पण आपण त्या गोष्टीचं मूल्यमापन करत बसतो. फक्त एक गोष्ट केली, एव्हढं ढोबळ वर्णन आपण करूच शकत नाही."
"अरे पण तुला म्हणायचं काय आहे?"
"मला हे म्हणायचंय, की ह्या जगात हत्ती, मुंग्या, कोल्ह्या, माशा, डास ह्यांच्या अतित्वाला जो अर्थ आहे, तोच अर्थ माणसाच्या जीवनाला आहे." डीनं नेहमीप्रमाणे बॉम्बगोळा टाकला आणि शेजारी थिजून उभा असलेल्या छोटूच्या हातून कटिंगचा ग्लास घेतला.
"अरे पण आपल्याला मेंदू आहे, आपण प्रगत आहोत." बब्याला ठाऊक होतं, ह्याही वाक्याचं पानिपत होणार, पण त्याला आज मजा येत होती. कधी नव्हे तो डी वाहावत चालला होता.
"प्रगत? हा शब्द कुणाचा? आपला! आपल्यासाठी प्रगती. आपण ठरवलं की ही प्रगती. टेलिफोन, तारा, विमानं, रेल्वे, इंटरनेट, कॉम्प्युटर ही प्रगतीची व्याख्या. सगळंच पर्सेप्शन आहे. मानण्यावर. मी मानतो की माझ्याकडे कॉम्प्युटर आला आणि मी हजार मैलांवर कुणाशीतरी बोललो म्हणजे मी प्रगती केली. काय मिळालं प्रगती करून? काय उखडलं मानवानं?"
"अरे प्रगतीतूनच तर माणसं सुखी झाली."
"सुखी झाली? मग सहस्रकांपूर्वी शोधलेल्या ध्यानधारणेकडे कशासाठी वळताहेत प्रगत माणसं?"
"ते काहीजणांचं 'पर्सेप्शन' आहे समाधान आणि शांतता मिळवण्यासाठीचं!" बब्या 'पर्सेप्शन' शब्दावर जोर देत म्हणाला.
"बरं. असो पर्सेप्शन. झाले लोक सुखी तुमच्या 'प्रगती'नं. मग पुढे? काय फरक पडला? तुम्ही जर प्रगती केलीच नसती. म्हणजे तुम्ही अश्मयुगातच असतात, तर काय फरक पडला असता. मनुष्य तेव्हाही सुखीच असेल की!"
"हो पण आम्ही विविध औषधांचा शोध लावला. ज्यामुळे मानवजात कित्येक एपिडेमिक्सपासून वाचली. पेनिसिलिनचा शोध लावला!"
"ओह्ह...आणि पेनिसिलिनचा शोध लावणारा काय आकाशातून पडला? त्याच्या आधी मानवजात टिकली नाही? आणि ही एपिडेमिक्स कुणाच्या कर्मानं वाढली? आणि बाय द वे, लगेच 'आम्ही' आणि 'तुम्ही'? मी काय एलियन आहे का?"
"अरे पण मग तुला म्हणायचं काय आहे?" बब्या थोडा वैतागला.
"मला एव्हढंच म्हणायचंय की आपण आणि इतर सजीव, ह्यांची जगाच्या लेखी किंमत एकच आहे. आपण सगळे जगाच्या चक्राचा एक भाग आहोत. आपल्याला वाटतं की आपण वरचढ वगैरे आहोत. ह्यात तथ्य दिसत नाही. अगदी बेसिक लेव्हलवर विचार कर. त्रयस्थपणे पृथ्वीच्या बाहेरचा तू कुणी जीव आहेस असा विचार कर. मानवाची जागा काय आहे बघ. नीट पाहिलं तर जाणवेल की आपण जास्तीत जास्त जगाच्या चक्राचा वेग थोडा कमी जास्त करू शकतो, ते ही आपल्यासाठी पण ते चक्र थांबवणं किंवा सुरू ठेवणं आपल्या हातात नाही. जग जसं चालायचंय तसंच चालतंय. आपण स्वतःच स्वतःसाठी चौकटी आखून घेतल्या आहेत आणि निष्कारण स्वतःच्या काही समजूती करून घेतल्या आहेत..."
"एक मिनिट, एक मिनिट डी.." बब्या त्याला तोडत म्हणाला, "आता हे खूप आवरा होतंय."
"ओके. टू कट द लॉन्ग स्टोरी शॉर्ट. आपला आनंद आणि आपलं दुःख हे सगळं आपण बनवलेलं असतं. जगात आनंद, दुःख अशी गोष्ट अस्तित्वातच नाही. आपण स्वतःच स्वतःच्या गरजा बनवतो आणि मग पूर्ण नाही होत म्हणून दुःख करतो किंवा पूर्ण झाल्या म्हणून आनंद. आपली मूलभूत गरज फक्त अन्न हीच होती, पण आपल्या अट्टाहासामुळे आपण स्वतःच्या विविध गरजा बनवल्या आणि उत्क्रांती होत होत आपण आपल्या मूलभूत गरजा अगदी इंटरनेटपर्यंत आणल्यात. त्यामुळे डोन्ट क्राय फॉर एनिथिंग. इट्स ऑल युअर पसेप्शन." डी बोलत होता.
"यू नॉ व्हॉट डी." बब्या अनकॅरॅक्टरिस्टिक शांतपणे म्हणाला. "गौतम बुद्ध वर्षानुवर्ष बोधीवृक्षाखाली बसले आणि त्यांना साक्षात्कार झाला की इच्छा हे सर्व दुःखांचं मूळ आहे."
"मग?" डी पुन्हा शांत होता.
"आणि आपल्याला चौथीच्या पुस्तकात हे लिहून दिलं होतं की इच्छा हे सर्व दुःखांचं मूळ आहे."
"ह्म्म" डीला कळत होतं गाडी कुठे निघालीय ते.
"पण एव्हढं मोठं सत्य आपल्याला इतक्या सहज मिळूनही काही फरक पडला का? आपण अजूनही इच्छा करतच राहतो. तस्मात् तू आत्ता मला इतकं ज्ञानामृत फुकटात पाजलंयस तरी मी तुला चहा पाजला हे माझं पर्सेप्शन मी बदलणार नाही. तू बोलत असलेलं सगळं मला पटतं आणि इच्छा हे सर्व दुःखांचं मूळ आहे हे ही पटतं, पण सॉरी, मी ते आचरणात आणू शकत नाही. मला असंच 'सामान्य' माणसासारखं समाजात राहायचंय आणि जमलं तर 'माणसांसाठी' काहीतरी असामान्य करून दाखवायचंय. जगाच्या चक्रात कुठलीही भर न घालता अवतार संपवायचाय."
"बाय द वे. तुझ्या जर्नल चेकिंगची वेळ होत आली असेल. बेस्ट ऑफ लक." डी नेहमीच्या निर्विकार मुद्रेनं म्हणाला.
बब्यानं आश्चर्यानं घड्याळात पाहिलं. "साल्या, माझी एकदा रिव्हिजन झाली असती इतक्या वेळात. दळण दळत होतास ते!"
"कालपासून तू १५ वेळा रिव्हाईज केलं असशील. वाचलेलं मुरायलाही वेळ दिला पाहिजे ना. नेमका तोच तू देत नाहीस आणि परीक्षेत फाफलतोस."
"म्हणून तू हे सगळं..." बब्या अविश्वासानं डीकडे पाहत होता.
"काल रात्री अभ्यास करताना तुझ्या बाबांचं एक पुस्तक टीपॉयवर पडलं होतं. त्यात हे सगळं होतं. कुठलंही वाचन वाया जात नाही म्हणतात, ते सत्य आहे." डी मिश्किल हसत म्हणाला.
बब्या दप्तर आवरून लॅबकडे पळत सुटला.
11/15/2010
'तो'
सकाळी नऊचं लेक्चर संपतंय. पुढचा लेक्चरर येईस्तो दहा मिनिटं जातीलच. 'तो' उठतो आणि म्हणतो, "चल रे चहा पिऊन येऊ." आमच्या सहा जणांच्या ग्रुपमधल्या उर्वरित पाचांपैकी किमान तिघे त्याच्याकडे शून्य नजरेनं बघतात. "तल्लफ आलीय यार. चला ना!" मग कुणीतरी दोघे त्याच्याबरोबर जाऊन चहा पिऊन येतात. हे इंजिनियरिंगची चार वर्षं अक्षयी होत राहतं. त्यातच त्याचं टोपण नाव ठरतं "चहा, कॉफी..." जाऊ दे.
-----
"का रे, असाईनमेंट लिहिली का?" आमच्यापैकी कुणीतरी एक नेहमीप्रमाणेच कुणातरी एकाला विचारत असतो. "'त्या'नं लिहिली असेल ना!" अपेक्षित उत्तर येतं. 'तो' कुठेतरी कोपर्‍यात बसून दुसरी एखादी असाईनमेंट किंवा जर्नल लिहित असतो. "काय रे नेहमी सगळं सगळ्यांच्या आधी लिहून दाखवतो, आमची लागते ना!" म्हणत म्हणत आम्ही त्यानं लिहिलेल्याची झेरॉक्स काढायला घेतो. तो फक्त "मारा, मारा अजून" ह्या अर्थी मान हलवतो.
-----
"काय रे, ह्या पुस्तकातनं काही कळत नाहीये रे!" आमचा नेहमीचा प्रेमसंवाद सुरू असतो. "हे फक्त मार्क मिळवायचं पुस्तक आहे रे, ह्यामधनं कळणार काहीच नाही, पण प्रश्न मात्र सगळे ह्यातनंच येतील बहुतेक!" दुसरा कुणीतरी नुकतंच कुठेतरी सिनीयरकडून ऐकलेलं ज्ञानामृत पाजतो. "अरे त्यापेक्षा ते रेफरन्स बुक वाचा ना. त्यामध्ये सगळे कन्सेप्ट्स एकदम क्लिअर होतील." हे कोण बोलिले बोला म्हणून आम्ही पाहतो तर अपेक्षेप्रमाणेच तो ओशाळून आमच्याकडे पाहत असतो. "च्यायला तू पण ना, पुस्तकांशीच लग्न कर. किती वाचणार? अरे ते स्वर्गातून बोंबलत असतील, आम्हाला सोड, आम्हाला सोड म्हणून." आणि कुणाच्यातरी ह्या जोकवर सगळे मनसोक्त हसतात. तो नेहमीसारखाच "मारा, मारा अजून" ह्या अर्थी मान हलवतो आणि ओशाळवाणं हसतो.
-----
"च्यायला 'हा' बाबासाहेब आंबेडकरांचा सर्वाधिक पुस्तकं वाचण्याचा रेकॉर्ड तोडणार आहे." परीक्षा डोक्यावर असताना रिकाम्या वर्गात बसून सिलॅबसकडे नजर टाकताना आणि त्यातली रेफरन्स बुक्सची नावं वाचताना सुचलेला माफक विनोद. "का रे? ह्यातली कुठली कुठली, किती झाली वाचून?" अजून कुणीतरी त्याला टोकतो. तो नेहमीसारखी मान डोलावतो आणि म्हणतो, "चला ना यार, चहाची तल्लफ आलीय."
-----
परीक्षेचा पेपर सुरू आहे. सगळे प्रचंड तणावाखाली आहेत. जनरली आमच्या ग्रुपमधली सगळी पोरं जवळपास फर्स्ट क्लासातली, त्यामुळे पेपर एकसारखेच जातात. त्यात आजच्या पेपराला 'अर्ध्याहून जास्त सिलॅबसबाहेरचं' आहे. कुणीही जास्त लिहू शकत नाहीये. आणि 'हा' दुसरी पुरवणी मागतो. पेपर संपतो, तरी हा लिहितोच आहे. संपल्या संपल्या, त्याच्या वर्गात असणारा आमच्यातला एक पोरगा त्याच्याजवळ जातो आणि म्हणतो, "लागलीय यार." "अरे काय, सिंपल होता!" 'हा'. आम्ही सगळे कॉलेजच्या इमारतीबाहेर ही कथा ऐकून गारद. आणि निकाल लागल्यावर आमच्यामध्ये सर्वांत कमी मार्क 'त्या'लाच. "सगळ्यांत जास्त अभ्यास करून, सगळ्यांत कमी मार्क का मिळतात यार त्याला?" आम्हा सगळ्यांनाच त्याचं दुःख.
-----
पहिल्या सेमिस्टरमध्ये त्याला केटी लागते. तो पेपर रिव्हॅल्युएशनला टाकतो, पण रिव्हॅल्युएशनचा निकाल येण्यापूर्वी केटीची परीक्षा उगवते. हा परीक्षा देतो आणि नंतर कळतं की हा रिव्हॅल्युएशनमध्ये पास झालाय आणि केटीमध्ये सुद्धा. ऑफकोर्स तो रिव्हॅल्युएशनचा निकाल मार्कशीटवर प्रीफर करतो. पण ह्या सगळ्यामध्ये तो अर्ध्याहून जास्त सेमिस्टरभर अर्ध्या डझनाहून जास्त वेळा युनिव्हर्सिटी ऑफिसच्या चकरा मारतो. आम्ही त्याला नेहमी चिडवतो, की "तू युनिव्हर्सिटी एक्स्पर्ट आहेस." जेव्हा कुणी नवा मुलगा युनिव्हर्सिटीत अमुक ऍप्लिकेशन कसं करायचं विचारतो, आम्ही 'त्या'च्याकडे बोट दाखवायचो, "हा तुला बस स्टॉप पासून, कुठला क्लार्क आणि कुठला फॉर्म कुठे मिळेल हे सगळं सांगेल!" आणि हसायचो. तो फक्त नेहमीसारखीच मान हलवायचा.
-----
आम्ही सगळे एकदा कॉलेजकडून घरी निघालो होतो. एका ठिकाणी रस्त्याला फाटा फुटायचा आणि तो वळणदार होता, अगदी जाणवेल इतका वर्तुळाकार फाटा. तर आम्ही सगळे चालत स्टेशनाकडे निघालो होतो. अचानक, एका गाडीतून माणसानं काच खाली करून मला विचारलं, "अमुक ठिकाणी कसं जायचं?" मी काही बोलायच्या आत 'हा भाई' पुढे सरसावून "यहां से सीधा जाओ, सीधा जाओ" असं तोंडानं सीधा म्हणत हात वर्तुळाकृती फिरवून दाखवत होता. आम्ही त्यानंतर घरी पोचेपर्यंत सारखे सीधा सीधा म्हणत गोलाकार हात फिरवून लोटपोट होत होतो. आणि तो नेहमीसारखीच मान डोलवत होता.
-----
२६ जुलैच्या प्रलयंकारी पावसात माझ्याबरोबर तो आणि अजून एकजण होता. आम्ही वडलांच्या एका मित्राकडे रात्र काढून सकाळी चालत अंधेरीपासून मालाडपर्यंत आलो होतो. माझ्या घरी दुपारचं जेवण करून मग पुढे जा, असा आईचा आदेश होता. त्यादिवशी २७ जुलैला 'त्या'चा वाढदिवस होता. आईनं काहीतरी गोड केलं आणि त्याचा वाढदिवस अगदी साधाच साजरा केला. मी त्याला गंमतीनं म्हटलं, "हा तुझा सर्वांत संस्मरणीय वाढदिवस बघ!" त्यानं नेहमीसारखीच फक्त ह्यावेळी आनंदानं मान डोलावली.
-----
मी मोठ्या धामधुमीतून, निवडणुका, गैरसमज अशा वाईट वातावरणात जी.एस. म्हणून निवडून आलो होतो. त्या काळामध्ये मला कुणाचा आधार होता, तर आमच्या पाच जणांचा. पडेल ते काम आणि गरज लागेल तेव्हा साथ ह्या गोष्टी निःस्वार्थीपणे सगळ्यांनी दिल्या त्या वेळी. कॉलेजच्या फेस्टिव्हलच्या वेळेस, "अरे तू इथे जा, अरे तू तिथे जा", करून आमच्या सगळ्यांनी जवाबदार्‍या वाटून घेतल्या होत्या, तेव्हा सगळ्यांत नॉन-ग्लॅमरस आणि कंटाळवाणं काम कुठल्याही तक्रारीशिवाय फक्त मैत्रीखातर करणारा 'तो' होताच.
-----
कॉलेजच्या तिसर्‍या वर्षापासूनच त्यानं एम.बी.ए. करायचं ठरवलं होतं. तो मेहनती होता, पण कदाचित ऍप्टिट्यूडमध्ये आणि पब्लिक स्पीकिंगमध्ये कमी पडायचा. त्यामुळे आम्ही त्याला "तू एम.बी.ए. कशासाठी होतो? तू होऊन काय करणार?" वगैरे पीडायचो. पण त्याच्या मनाने ते घेतलेलं होतं. की त्याला एम.बी.ए. करायचंय. तो परीक्षा देतच होता. त्याला नोकरी लागली. इंजिनियरिंग पूर्ण झाल्यावरही, तो एम.बी.ए. ची एन्ट्रन्स पास करू शकला नव्हता. त्यानं नोकरी सुरू केली आणि त्याच्या ट्रेनिंग बॅचपैकी त्याचं एकट्याचं पोस्टिंग बँगलोरला झालं. तो तरीही एम.बी.ए. साठी प्रयत्न करत होता. फायनली त्यानं मुंबई पोस्टिंग मिळाल्यात जमा होतं. तो मुंबईत आला आणि त्याला एम.बी.ए.ला ऍडमिशन मिळाली. गंमत म्हणजे, त्याच्या कंपनीनंही गुडविलमध्ये त्याचा बॉन्ड माफ केला. तो अतिशय खुष होता. आणि शेवटी एकदाचं त्याचं स्वप्न पूर्ण होतंय म्हणून आम्ही. माझ्याशी त्याचं अधूनमधून फोनवर बोलणं व्हायचं. "गेम झालाय रे!" हा त्याचा तकिया कलाम बनला होता. पण तरी त्याची इच्छाशक्ती शिल्लक होती. आता ह्यावेळेस त्याला भेटेन तेव्हा, "गेम झालाय रे!" ऐकायला मिळणार नाही, ह्याची खात्री होती. आणि अचानक एक दिवस कॉलेज सुरू झाल्याच्या काही दिवसांतच तो हॉस्पिटलाईज झाल्याची बातमी आली.
बँगलोरपासूनच तो डोकेदुखी घेऊन आला होता. दिवसातून दोन-तीन ऍस्पिरिन्स घेण्यापर्यंत स्थिती पोचलेली होती. तो आय.सी.यू. मध्ये होता. मला मुंबईला यायला अजून वीसेक दिवस होते. मग अचानक त्यानं थोडी रिकव्हरी केल्याचं कळलं. मी त्याला फोन केला. "गेम झालाय रे! वाचता पण येत नाही. डोकं दुखत राहतं." पण तरी त्याच्या आवाजात थोडा तजेला जाणवला. मी म्हटलं, "डोन्ट वरी, मी येईन तोवर होशील ठीक. आल्यावर बोलूच अजून. आराम कर." पण.. ते शेवटचंच बोलणं होतं आमचं. 'तो' गेला.
हजारो स्वप्न उराशी बाळगलेला आमचा जिवाभावाचा मित्र गेला. मी त्याला शेवटचा भेटूही शकलो नाही. दोन वर्षांपूर्वी १३ नोव्हेंबरला तो गेल्याचा मेल मी सकाळी ऑफिसला पोचल्या पोचल्या मला मिळाला होता. त्याला जाऊन दोन वर्षं झालीत, ह्यावर अजूनही विश्वास बसत नाही. दरवेळी आम्ही भेटतो, तेव्हा त्याचा उल्लेख होतो, त्याची कमतरता जाणवते. आमच्यातला सर्वांत लो-प्रोफाईल आणि बरेचदा कुणाचीतरी पंचिंग बॅग ठरणारा तो आमच्या सर्वांमधला एकमेव अजातशत्रू होता, ह्यावर कुणाचंही दुमत होणार नाही. त्याची किंमत आम्ही कधी केली नाही असं नाही, पण कुणाच्याही जाण्यानंतर त्याची जी उणीव भासते, त्यावरून त्याचं आपल्या आयुष्यातलं स्थान किती महत्वाचं होतं ह्याची जाणीव होते. आम्ही भेटलो की त्याच्या उल्लेखानंतर आम्ही कधी त्याच्याबद्दल फार बोलत नाही, पण आम्ही सगळेच त्याला फार मिस करत असतो हे दोन क्षण जाणवणार्‍या तणावावरून कळतं. वर लिहिलेले आणि ह्याहूनही कित्येक जास्त प्रसंग जे आमच्या आयुष्यांत आले, त्यांच्या रूपानं तो अजूनही आमच्यामध्येच आहे. कदाचित वरती त्याच्या आवडत्या रेफरन्स बुक लेखकांच्यात बसून तो आमच्याकडे पाहून गालातल्या गालात हसत असेल, आणि नेहमीसारखीच मान डोलावत असेल.
-----
"का रे, असाईनमेंट लिहिली का?" आमच्यापैकी कुणीतरी एक नेहमीप्रमाणेच कुणातरी एकाला विचारत असतो. "'त्या'नं लिहिली असेल ना!" अपेक्षित उत्तर येतं. 'तो' कुठेतरी कोपर्‍यात बसून दुसरी एखादी असाईनमेंट किंवा जर्नल लिहित असतो. "काय रे नेहमी सगळं सगळ्यांच्या आधी लिहून दाखवतो, आमची लागते ना!" म्हणत म्हणत आम्ही त्यानं लिहिलेल्याची झेरॉक्स काढायला घेतो. तो फक्त "मारा, मारा अजून" ह्या अर्थी मान हलवतो.
-----
"काय रे, ह्या पुस्तकातनं काही कळत नाहीये रे!" आमचा नेहमीचा प्रेमसंवाद सुरू असतो. "हे फक्त मार्क मिळवायचं पुस्तक आहे रे, ह्यामधनं कळणार काहीच नाही, पण प्रश्न मात्र सगळे ह्यातनंच येतील बहुतेक!" दुसरा कुणीतरी नुकतंच कुठेतरी सिनीयरकडून ऐकलेलं ज्ञानामृत पाजतो. "अरे त्यापेक्षा ते रेफरन्स बुक वाचा ना. त्यामध्ये सगळे कन्सेप्ट्स एकदम क्लिअर होतील." हे कोण बोलिले बोला म्हणून आम्ही पाहतो तर अपेक्षेप्रमाणेच तो ओशाळून आमच्याकडे पाहत असतो. "च्यायला तू पण ना, पुस्तकांशीच लग्न कर. किती वाचणार? अरे ते स्वर्गातून बोंबलत असतील, आम्हाला सोड, आम्हाला सोड म्हणून." आणि कुणाच्यातरी ह्या जोकवर सगळे मनसोक्त हसतात. तो नेहमीसारखाच "मारा, मारा अजून" ह्या अर्थी मान हलवतो आणि ओशाळवाणं हसतो.
-----
"च्यायला 'हा' बाबासाहेब आंबेडकरांचा सर्वाधिक पुस्तकं वाचण्याचा रेकॉर्ड तोडणार आहे." परीक्षा डोक्यावर असताना रिकाम्या वर्गात बसून सिलॅबसकडे नजर टाकताना आणि त्यातली रेफरन्स बुक्सची नावं वाचताना सुचलेला माफक विनोद. "का रे? ह्यातली कुठली कुठली, किती झाली वाचून?" अजून कुणीतरी त्याला टोकतो. तो नेहमीसारखी मान डोलावतो आणि म्हणतो, "चला ना यार, चहाची तल्लफ आलीय."
-----
परीक्षेचा पेपर सुरू आहे. सगळे प्रचंड तणावाखाली आहेत. जनरली आमच्या ग्रुपमधली सगळी पोरं जवळपास फर्स्ट क्लासातली, त्यामुळे पेपर एकसारखेच जातात. त्यात आजच्या पेपराला 'अर्ध्याहून जास्त सिलॅबसबाहेरचं' आहे. कुणीही जास्त लिहू शकत नाहीये. आणि 'हा' दुसरी पुरवणी मागतो. पेपर संपतो, तरी हा लिहितोच आहे. संपल्या संपल्या, त्याच्या वर्गात असणारा आमच्यातला एक पोरगा त्याच्याजवळ जातो आणि म्हणतो, "लागलीय यार." "अरे काय, सिंपल होता!" 'हा'. आम्ही सगळे कॉलेजच्या इमारतीबाहेर ही कथा ऐकून गारद. आणि निकाल लागल्यावर आमच्यामध्ये सर्वांत कमी मार्क 'त्या'लाच. "सगळ्यांत जास्त अभ्यास करून, सगळ्यांत कमी मार्क का मिळतात यार त्याला?" आम्हा सगळ्यांनाच त्याचं दुःख.
-----
पहिल्या सेमिस्टरमध्ये त्याला केटी लागते. तो पेपर रिव्हॅल्युएशनला टाकतो, पण रिव्हॅल्युएशनचा निकाल येण्यापूर्वी केटीची परीक्षा उगवते. हा परीक्षा देतो आणि नंतर कळतं की हा रिव्हॅल्युएशनमध्ये पास झालाय आणि केटीमध्ये सुद्धा. ऑफकोर्स तो रिव्हॅल्युएशनचा निकाल मार्कशीटवर प्रीफर करतो. पण ह्या सगळ्यामध्ये तो अर्ध्याहून जास्त सेमिस्टरभर अर्ध्या डझनाहून जास्त वेळा युनिव्हर्सिटी ऑफिसच्या चकरा मारतो. आम्ही त्याला नेहमी चिडवतो, की "तू युनिव्हर्सिटी एक्स्पर्ट आहेस." जेव्हा कुणी नवा मुलगा युनिव्हर्सिटीत अमुक ऍप्लिकेशन कसं करायचं विचारतो, आम्ही 'त्या'च्याकडे बोट दाखवायचो, "हा तुला बस स्टॉप पासून, कुठला क्लार्क आणि कुठला फॉर्म कुठे मिळेल हे सगळं सांगेल!" आणि हसायचो. तो फक्त नेहमीसारखीच मान हलवायचा.
-----
आम्ही सगळे एकदा कॉलेजकडून घरी निघालो होतो. एका ठिकाणी रस्त्याला फाटा फुटायचा आणि तो वळणदार होता, अगदी जाणवेल इतका वर्तुळाकार फाटा. तर आम्ही सगळे चालत स्टेशनाकडे निघालो होतो. अचानक, एका गाडीतून माणसानं काच खाली करून मला विचारलं, "अमुक ठिकाणी कसं जायचं?" मी काही बोलायच्या आत 'हा भाई' पुढे सरसावून "यहां से सीधा जाओ, सीधा जाओ" असं तोंडानं सीधा म्हणत हात वर्तुळाकृती फिरवून दाखवत होता. आम्ही त्यानंतर घरी पोचेपर्यंत सारखे सीधा सीधा म्हणत गोलाकार हात फिरवून लोटपोट होत होतो. आणि तो नेहमीसारखीच मान डोलवत होता.
-----
२६ जुलैच्या प्रलयंकारी पावसात माझ्याबरोबर तो आणि अजून एकजण होता. आम्ही वडलांच्या एका मित्राकडे रात्र काढून सकाळी चालत अंधेरीपासून मालाडपर्यंत आलो होतो. माझ्या घरी दुपारचं जेवण करून मग पुढे जा, असा आईचा आदेश होता. त्यादिवशी २७ जुलैला 'त्या'चा वाढदिवस होता. आईनं काहीतरी गोड केलं आणि त्याचा वाढदिवस अगदी साधाच साजरा केला. मी त्याला गंमतीनं म्हटलं, "हा तुझा सर्वांत संस्मरणीय वाढदिवस बघ!" त्यानं नेहमीसारखीच फक्त ह्यावेळी आनंदानं मान डोलावली.
-----
मी मोठ्या धामधुमीतून, निवडणुका, गैरसमज अशा वाईट वातावरणात जी.एस. म्हणून निवडून आलो होतो. त्या काळामध्ये मला कुणाचा आधार होता, तर आमच्या पाच जणांचा. पडेल ते काम आणि गरज लागेल तेव्हा साथ ह्या गोष्टी निःस्वार्थीपणे सगळ्यांनी दिल्या त्या वेळी. कॉलेजच्या फेस्टिव्हलच्या वेळेस, "अरे तू इथे जा, अरे तू तिथे जा", करून आमच्या सगळ्यांनी जवाबदार्‍या वाटून घेतल्या होत्या, तेव्हा सगळ्यांत नॉन-ग्लॅमरस आणि कंटाळवाणं काम कुठल्याही तक्रारीशिवाय फक्त मैत्रीखातर करणारा 'तो' होताच.
-----
कॉलेजच्या तिसर्‍या वर्षापासूनच त्यानं एम.बी.ए. करायचं ठरवलं होतं. तो मेहनती होता, पण कदाचित ऍप्टिट्यूडमध्ये आणि पब्लिक स्पीकिंगमध्ये कमी पडायचा. त्यामुळे आम्ही त्याला "तू एम.बी.ए. कशासाठी होतो? तू होऊन काय करणार?" वगैरे पीडायचो. पण त्याच्या मनाने ते घेतलेलं होतं. की त्याला एम.बी.ए. करायचंय. तो परीक्षा देतच होता. त्याला नोकरी लागली. इंजिनियरिंग पूर्ण झाल्यावरही, तो एम.बी.ए. ची एन्ट्रन्स पास करू शकला नव्हता. त्यानं नोकरी सुरू केली आणि त्याच्या ट्रेनिंग बॅचपैकी त्याचं एकट्याचं पोस्टिंग बँगलोरला झालं. तो तरीही एम.बी.ए. साठी प्रयत्न करत होता. फायनली त्यानं मुंबई पोस्टिंग मिळाल्यात जमा होतं. तो मुंबईत आला आणि त्याला एम.बी.ए.ला ऍडमिशन मिळाली. गंमत म्हणजे, त्याच्या कंपनीनंही गुडविलमध्ये त्याचा बॉन्ड माफ केला. तो अतिशय खुष होता. आणि शेवटी एकदाचं त्याचं स्वप्न पूर्ण होतंय म्हणून आम्ही. माझ्याशी त्याचं अधूनमधून फोनवर बोलणं व्हायचं. "गेम झालाय रे!" हा त्याचा तकिया कलाम बनला होता. पण तरी त्याची इच्छाशक्ती शिल्लक होती. आता ह्यावेळेस त्याला भेटेन तेव्हा, "गेम झालाय रे!" ऐकायला मिळणार नाही, ह्याची खात्री होती. आणि अचानक एक दिवस कॉलेज सुरू झाल्याच्या काही दिवसांतच तो हॉस्पिटलाईज झाल्याची बातमी आली.
बँगलोरपासूनच तो डोकेदुखी घेऊन आला होता. दिवसातून दोन-तीन ऍस्पिरिन्स घेण्यापर्यंत स्थिती पोचलेली होती. तो आय.सी.यू. मध्ये होता. मला मुंबईला यायला अजून वीसेक दिवस होते. मग अचानक त्यानं थोडी रिकव्हरी केल्याचं कळलं. मी त्याला फोन केला. "गेम झालाय रे! वाचता पण येत नाही. डोकं दुखत राहतं." पण तरी त्याच्या आवाजात थोडा तजेला जाणवला. मी म्हटलं, "डोन्ट वरी, मी येईन तोवर होशील ठीक. आल्यावर बोलूच अजून. आराम कर." पण.. ते शेवटचंच बोलणं होतं आमचं. 'तो' गेला.
हजारो स्वप्न उराशी बाळगलेला आमचा जिवाभावाचा मित्र गेला. मी त्याला शेवटचा भेटूही शकलो नाही. दोन वर्षांपूर्वी १३ नोव्हेंबरला तो गेल्याचा मेल मी सकाळी ऑफिसला पोचल्या पोचल्या मला मिळाला होता. त्याला जाऊन दोन वर्षं झालीत, ह्यावर अजूनही विश्वास बसत नाही. दरवेळी आम्ही भेटतो, तेव्हा त्याचा उल्लेख होतो, त्याची कमतरता जाणवते. आमच्यातला सर्वांत लो-प्रोफाईल आणि बरेचदा कुणाचीतरी पंचिंग बॅग ठरणारा तो आमच्या सर्वांमधला एकमेव अजातशत्रू होता, ह्यावर कुणाचंही दुमत होणार नाही. त्याची किंमत आम्ही कधी केली नाही असं नाही, पण कुणाच्याही जाण्यानंतर त्याची जी उणीव भासते, त्यावरून त्याचं आपल्या आयुष्यातलं स्थान किती महत्वाचं होतं ह्याची जाणीव होते. आम्ही भेटलो की त्याच्या उल्लेखानंतर आम्ही कधी त्याच्याबद्दल फार बोलत नाही, पण आम्ही सगळेच त्याला फार मिस करत असतो हे दोन क्षण जाणवणार्‍या तणावावरून कळतं. वर लिहिलेले आणि ह्याहूनही कित्येक जास्त प्रसंग जे आमच्या आयुष्यांत आले, त्यांच्या रूपानं तो अजूनही आमच्यामध्येच आहे. कदाचित वरती त्याच्या आवडत्या रेफरन्स बुक लेखकांच्यात बसून तो आमच्याकडे पाहून गालातल्या गालात हसत असेल, आणि नेहमीसारखीच मान डोलावत असेल.
हा लेख लिहिण्याचं मी परवापासून ठरवत होतो. पण लिहू की नको ह्या विवंचनेत होतो. मग पोस्ट करू की नको ह्या विचारात. 'त्या'च्यासाठी नाही, तर माझ्यासाठी कदाचित, पण मी हा लेख पोस्ट करतोय.
11/14/2010
वैचारिक साखळ्या आणि योगायोग
कुठेतरी वाचलं की बहुतेक संजय लीला भन्साळीचा हृतिक रोशन, ऐश्वर्या राय स्टारर 'गुज़ारिश' हा 'द इल्युजनिस्ट' ह्या इंग्रजी चित्रपटावर बेतलेला असण्याची शक्यता आहे. आता ह्यात नवीन काही नाही, पण मी सहजच कास्ट बघितली, तर एडवर्ड नॉर्टन ह्या नटाचं नाव मी त्यात वाचलं. आणि एकदम एक विचित्र विचारांची साखळी तयार झाली.
एडवर्ड नॉर्टन म्हटलं की माझ्या डोळ्यांसमोर लेजेन्डरी 'फाईट क्लब' येतो (हिंदीतही ह्याच नावाने सिनेमा आला होता. सुदैवाने तो कॉपी नव्हता, आणि बराही होता, पण मूळ 'फाईट क्लब'ला त्यात रेफरन्स केलं असतं तर अजून बरं वाटलं असतं. असो.) ब्रॅड पिट नावाच्या स्टाईलिश, हॅन्डसम, पीळदार शरीरयष्टीच्या आणि गुणी अभिनेत्याच्या वावटळीत साधा, हडकुळा आणि निरागस चेहर्‍याचा नॉर्टन घट्ट पाय रोवून उभा राहतो आणि सिनेमाला वेगळ्याच पातळीवर घेऊन जातो. सिनेमाच्या पोस्टरपासून सगळीकडे गाजला तो ब्रॅड पिट, पण प्रत्यक्ष सिनेमा पाहिला तर नॉर्टन कित्येक प्रसंगांमध्ये भारी पडताना दिसतो. त्यावेळेसच नॉर्टनबद्दल थोडीशी माहिती काढायचा प्रयत्न केलेला. नॉर्टन हॉलीवूडचा स्टार असूनही मेट्रोनं प्रवास करतो. साधा राहतो. आणि त्याला आयुष्यात कधीही हे बंद व्हावं असं वाटत नाही. हे नॉर्टनचं साधेपण मला त्याच्याशी कनेक्ट करून गेलं.
त्याच काही दिवसांमध्ये त्याचे इतर सिनेमे शोधताना 'प्रायमल फिअर' ह्या नावावर नजर स्थिरावली. अनेक दिवसांपूर्वी अजय देवगण आणि अक्षय खन्नाचा 'दीवानगी' पाहिल्यानंतर मित्र म्हणाला होता की हा 'प्रायमल फिअर' वरून जसाच्या तसा ढापलेला आहे, ते एकदम आठवलं. मग लगेच जुगाड करून 'प्रायमल फिअर' मिळवला आणि मित्र म्हणालेलं संपूर्ण सत्य असल्याचं उमगलं. पण फरक एव्हढाच होता की 'दीवानगी' 'प्रायमल फिअर'ची पायरेटेड कॉपी आहे. तर 'प्रायमल फिअर' मधला कोवळा एडवर्ड नॉर्टन, त्याची स्प्लिट पर्सनालिटी आणि त्याची आणि रिचर्ड गिअरची जुगलबंदी हे सिनेमाचे हायपॉईंट्स होते. पण सिनेमाचा अजून एक अविभाज्य घटक होता त्याचा अप्रतिम साऊंडट्रॅक. सिनेमात दोन अतिशय सुंदर स्पॅनिश-पोर्तुगीज धाटणीची गाणी तर जितक्या वेळा ऐकावी तितकी थोडी. शेवटची नावं येताना वाजणारं 'कन्साओ दो मार' ची तर मी कित्येक पारायणं केलीत. पण इथे अजून एक गंमत आहे. सुरूवातीलाच उल्लेख केलेल्या 'गुज़ारिश' मध्ये संजय लीला भन्साळीनं अशीच स्पॅनिश-पोर्तुगीज धाटणीची गाणी टाकली आहेत.
एका विचारावरून दुसर्‍या विचारावर जाताना मनाला क्षणभरही पुरतो, पण कधी कधी एक धागा दुसर्‍या धाग्याला जाऊन मिळतो तेव्हा खूप विचित्र वाटतं. 'गुज़ारिश' आणि 'द इल्युजनिस्ट' वरून सुरू झालेला धागा 'प्रायमल फिअर' च्या संगीतावरून पुन्हा 'गुज़ारिश' पर्यंत पोचला आणि मलाच गंमत वाटली.
असं अजून एकदा झालं होतं. तेव्हा तर फारच विचित्र गोष्ट घडली होती. मी 'फास्टर पुसीकॅट, किल! किल!' हा सिनेमा पाहिला होता. हा एक तत्कालीन 'ब' दर्जाचा हॉलीवूड सिनेमा असूनही हिंसाचारी स्त्रियांवर असल्याने नंतर कल्ट सिनेमा बनला आहे. आणि हा सिनेमा पाहिल्या पाहिल्या दुसर्‍या दिवशी मी 'द एग्झॉर्सिस्ट' पाहिला. मग शिरस्त्याप्रमाणे मी विकीपीडिया शोधलं आणि नट-नट्यांची माहिती शोधू लागलो. 'द एग्झॉर्सिस्ट'चा मुख्य नट 'जेसन मिलर' बद्दल वाचताना त्याच्या दुसर्‍या बायकोचं नाव (सुझान बर्नार्ड) ओळखीचं वाटलं. आणि मी त्या नावावर क्लिक केलं, तर लक्षात आलं की 'फास्टर पुसीकॅट, किल! किल!' ह्या सिनेमातला घाबरलेल्या तरूणीचं काम करणारी हीच ती नटी!
(टीप : 'द एग्झॉर्सिस्ट' आणि 'फास्टर पुसीकॅट, किल! किल!' हे दोन्हीही उत्तम सिनेमे आहेत.)
एडवर्ड नॉर्टन म्हटलं की माझ्या डोळ्यांसमोर लेजेन्डरी 'फाईट क्लब' येतो (हिंदीतही ह्याच नावाने सिनेमा आला होता. सुदैवाने तो कॉपी नव्हता, आणि बराही होता, पण मूळ 'फाईट क्लब'ला त्यात रेफरन्स केलं असतं तर अजून बरं वाटलं असतं. असो.) ब्रॅड पिट नावाच्या स्टाईलिश, हॅन्डसम, पीळदार शरीरयष्टीच्या आणि गुणी अभिनेत्याच्या वावटळीत साधा, हडकुळा आणि निरागस चेहर्‍याचा नॉर्टन घट्ट पाय रोवून उभा राहतो आणि सिनेमाला वेगळ्याच पातळीवर घेऊन जातो. सिनेमाच्या पोस्टरपासून सगळीकडे गाजला तो ब्रॅड पिट, पण प्रत्यक्ष सिनेमा पाहिला तर नॉर्टन कित्येक प्रसंगांमध्ये भारी पडताना दिसतो. त्यावेळेसच नॉर्टनबद्दल थोडीशी माहिती काढायचा प्रयत्न केलेला. नॉर्टन हॉलीवूडचा स्टार असूनही मेट्रोनं प्रवास करतो. साधा राहतो. आणि त्याला आयुष्यात कधीही हे बंद व्हावं असं वाटत नाही. हे नॉर्टनचं साधेपण मला त्याच्याशी कनेक्ट करून गेलं.
त्याच काही दिवसांमध्ये त्याचे इतर सिनेमे शोधताना 'प्रायमल फिअर' ह्या नावावर नजर स्थिरावली. अनेक दिवसांपूर्वी अजय देवगण आणि अक्षय खन्नाचा 'दीवानगी' पाहिल्यानंतर मित्र म्हणाला होता की हा 'प्रायमल फिअर' वरून जसाच्या तसा ढापलेला आहे, ते एकदम आठवलं. मग लगेच जुगाड करून 'प्रायमल फिअर' मिळवला आणि मित्र म्हणालेलं संपूर्ण सत्य असल्याचं उमगलं. पण फरक एव्हढाच होता की 'दीवानगी' 'प्रायमल फिअर'ची पायरेटेड कॉपी आहे. तर 'प्रायमल फिअर' मधला कोवळा एडवर्ड नॉर्टन, त्याची स्प्लिट पर्सनालिटी आणि त्याची आणि रिचर्ड गिअरची जुगलबंदी हे सिनेमाचे हायपॉईंट्स होते. पण सिनेमाचा अजून एक अविभाज्य घटक होता त्याचा अप्रतिम साऊंडट्रॅक. सिनेमात दोन अतिशय सुंदर स्पॅनिश-पोर्तुगीज धाटणीची गाणी तर जितक्या वेळा ऐकावी तितकी थोडी. शेवटची नावं येताना वाजणारं 'कन्साओ दो मार' ची तर मी कित्येक पारायणं केलीत. पण इथे अजून एक गंमत आहे. सुरूवातीलाच उल्लेख केलेल्या 'गुज़ारिश' मध्ये संजय लीला भन्साळीनं अशीच स्पॅनिश-पोर्तुगीज धाटणीची गाणी टाकली आहेत.
एका विचारावरून दुसर्‍या विचारावर जाताना मनाला क्षणभरही पुरतो, पण कधी कधी एक धागा दुसर्‍या धाग्याला जाऊन मिळतो तेव्हा खूप विचित्र वाटतं. 'गुज़ारिश' आणि 'द इल्युजनिस्ट' वरून सुरू झालेला धागा 'प्रायमल फिअर' च्या संगीतावरून पुन्हा 'गुज़ारिश' पर्यंत पोचला आणि मलाच गंमत वाटली.
असं अजून एकदा झालं होतं. तेव्हा तर फारच विचित्र गोष्ट घडली होती. मी 'फास्टर पुसीकॅट, किल! किल!' हा सिनेमा पाहिला होता. हा एक तत्कालीन 'ब' दर्जाचा हॉलीवूड सिनेमा असूनही हिंसाचारी स्त्रियांवर असल्याने नंतर कल्ट सिनेमा बनला आहे. आणि हा सिनेमा पाहिल्या पाहिल्या दुसर्‍या दिवशी मी 'द एग्झॉर्सिस्ट' पाहिला. मग शिरस्त्याप्रमाणे मी विकीपीडिया शोधलं आणि नट-नट्यांची माहिती शोधू लागलो. 'द एग्झॉर्सिस्ट'चा मुख्य नट 'जेसन मिलर' बद्दल वाचताना त्याच्या दुसर्‍या बायकोचं नाव (सुझान बर्नार्ड) ओळखीचं वाटलं. आणि मी त्या नावावर क्लिक केलं, तर लक्षात आलं की 'फास्टर पुसीकॅट, किल! किल!' ह्या सिनेमातला घाबरलेल्या तरूणीचं काम करणारी हीच ती नटी!
(टीप : 'द एग्झॉर्सिस्ट' आणि 'फास्टर पुसीकॅट, किल! किल!' हे दोन्हीही उत्तम सिनेमे आहेत.)
11/10/2010
हत्या -४ (अंतिम)
भाग -१
भाग -२ आणि
भाग -३ पासून पुढे
"म्हणजे तू तिथे पोचलास तेव्हा रोहन इमारतीच्या खाली उभा होता?" रमेशनं त्याच्याकडे रोखून पाहत विचारलं.
"नाही, तो जिन्यातच उभा होता." जीतू.
"पण तुला कसं कळलं की रोहन तिथे आहे?" रमेश.
"अं..."
"बरं पण तू होतास कुठे जेव्हा रोहननं तुला बोलावलं?" रमेश.
"अं..."
"पण रोहननं तुला तिथे का बोलावलं?" डॉ. कुर्लेकर.
"रोहनला जेव्हापण भीती वाटते तेव्हा तो मलाच बोलावतो. माझ्याशिवाय त्याचं काही खरं नाही!" जीतू आत्मविश्वासानं बोलत असताना रमेश आश्चर्यानं त्याच्या डोळ्यांमध्ये पाहत होता.
"पण तेव्हा रोहनला भीती का वाटली?" डॉ. कुर्लेकर.
"त्यानं मर्डर बघितला म्हणून!"
"मर्डर बघितला, म्हणजे होताना?" रमेश.
"माहित नाही मला. पण तो म्हणतो की तो आत शिरला तेव्हा थेट प्रेतच दिसलं त्याला." जीतू विचारात पडला. "बिचारा, मी त्याला नेहमी तुझ्या आयुष्यात मुलगी नाही म्हणून चिडवायचो."
रमेशचा हे सगळं प्रत्यक्षात होतंय ह्यावर विश्वासच बसत नव्हता. त्यानं डॉ. कुर्लेकरांकडे पाहिलं. त्यांना रमेशच्या भावना कळत होत्या. त्यांनी डोळ्यांनीच शांत राहायचा इशारा केला.
"पण मग नक्की काय झालं होतं?" डॉ. कुर्लेकर.
"ते मलाही माहित नाही. तो सांगतो की तिनं त्याला रात्री बोलावलं होतं, त्यानुसार तो १०.१५ ला तिथं गेला आणि त्याला थेट प्रेतच दिसलं. मग तो घाबरला आणि त्यानं मला बोलावलं!"
"तुला कसं बोलावलं?" डॉ. कुर्लेकर.
"अं..."
रमेश आणि डॉ. कुर्लेकरांनी एकमेकांकडे पाहिलं.
"आता आपण ह्याला हिप्नोटाईज करून रोहनला बोलावू." डॉ. कुर्लेकर हळूच रमेशच्या कानात कुजबुजले. रमेशसाठी ही रात्र प्रचंड विचित्र ठरत होती.
"मला संध्याकाळी ८ वाजता तिचा फोन आला की रात्री १०.१५-१०.३० पर्यंत तिच्या घरी भेटून मग कुठल्याशा पार्टीला जायचं. त्यानुसार मी रात्री १०.१५ ला तिथे पोचलो." रोहनच्या आवाजात कंप होता. आपण पोलिसांच्या ताब्यात कसे आलो, हे त्याला न उलगडलेलं कोडं असलं तरी त्यानं ते सत्य मान्य केलं होतं.
तिच्या मोबाईलवरून रात्री ८ ला गेलेला एक कॉल रमेशच्या लक्षात होता.
"मी पोचलो, तेव्हा जवळपास सगळे झोपलेले होते बिल्डिंगमधले. आणि शेजारच्या घराला कुलूप होतं तिच्या. त्यामुळे मी तिच्या घराची बेल ८-१० वेळा वाजवूनही शेजारच्या घरातदेखील हालचाल नव्हती. मग मी तिच्या मोबाईलवर फोन लावला. तर घरातून रिंग ऐकू येऊ लागली."
रात्री १०.३० चा हा कॉलदेखील रमेशच्या लक्षात होता. रोहनच्या वक्तव्यांची संगती योग्य लागत होती.
"तर मी दरवाजा हाताना वाजवायला म्हणून बोटं लावली आणि दार उघडंच होतं. मी घाबरूनच आत शिरलो आणि आतमध्ये तिचं प्रेत पाहून थिजूनच गेलो. धावतच बाहेर आलो आणि दरवाजा लावून टाकला. आणि जिना उतरेस्तोवर जीतू आलाच. मग आम्ही दोघे कुणी बघत नाही ना हे पाहत पळून गेलो." रोहन सांगत होता आणि रमेश मनातल्या मनात तुकडे जुळवण्याचा प्रयत्न करत होता.
डॉ. कुर्लेकर आणि रमेश इंटरोगेशन रूममधून बाहेर पडले तेव्हा सकाळचे सात वाजत होते. तब्बल ७ तास ते जीतू आणि रोहनला बोलतं करायचा प्रयत्न करत होते.
--------------------
"शिंदे आपल्याला सगळंच्या सगळं कोडं परत घेऊन बसावं लागणार आहे." क्षमाचा भाऊ भेटून गेल्यानंतर रमेश म्हणाला. रमेशला रात्रभर झोप न झाल्याने प्रचंड थकवा आला होता, पण त्यातच क्षमाच्या भावाचा कोरडेपणा आणि तुटकपणा बघून त्याला स्वतःच्या बहिणीच्या खूनप्रकरणाची प्रकर्षानं आठवण होऊ लागली होती आणि त्यामुळे पुन्हा एकदा मळमळीचा ऍटॅक येण्याची चिन्ह होती. 'मला खूप सार्‍या आरामाची बहुदा गरज आहे' असं तो स्वतःशीच म्हणाला. पण पुढच्याच क्षणी त्यानं तो विचार झटकून टाकला.
रमेशनं क्षमाच्या घरून आणलेली सगळी कागदपत्र चाळून पाहायला सुरूवात केली. ते खोटं सिमकार्ड, त्याचा क्षमाच्या घराजवळचाच वापर आणि प्रौढ, श्रीमंत, विवाहित माणूस हे सगळं रानडेंकडे इशारा करत होतं. पण रानडेंची भक्कम ऍलिबी रमेशला वॉरंट मिळवून देऊ शकत नव्हती. त्याला डेस्परेटली मर्डर वेपन हवं होतं.
"कुठे असू शकेल मर्डर वेपन?" रमेश स्वतःशीच विचार करत होता. "इमारतीचं ड्रेनेजही पूर्ण पालथं घातलंय आणि फ्लॅटची तर तीन वेगवेगळ्या माणसांनी झडती घेतलीय." त्यानं क्षमाचा खून उघडकीला आल्या आल्या काढलेले पहिले फोटोज काढले आणि टेबलावर एकाशेजारी एक ठेवले. तो त्यादिवशीचा घटनाक्रम आठवू लागला.
बर्‍यापैकी उच्चभ्रूंची असूनही वॉचमन नसलेली बिल्डिंग हा त्याला खटकलेला पहिलाच मुद्दा होता. पण ती एकंदर मोठ्या सुरक्षित कॉलनीचा भाग असल्यानं वॉचमन नसूनही खपून जातं होतं. आजूबाजूला लगटूनच इमारती आणि त्यांचे वॉचमन त्यामुळे त्या इमारतीत येणार्‍या जाणार्‍या कुणाहीवर बर्‍याच नजरा असण्याची शक्यता होतीच. कुणी नाही तरी समोरच्या इमारतीचा वॉचमन. त्यानुसार त्यानं खुन्याला ओझरतं का होईना पाहिलंच होतं! पण कुणीही हुशार गुन्हेगार वेपन घेऊन बाहेरून आत येण्याची शक्यता कमीच. आणि एव्हढ्या बर्‍यापैकी लोकसंख्या असलेल्या भागातून मर्डर वेपन घेऊन बाहेर जाण्याचीही शक्यता शून्यच.
"शिंदे, ह्या फोटोंमध्येच आपल्याला काहीतरी सापडणार बघा. नीट बघा बरं!"
रमेश प्रत्येक फोटो निरखून पाहत होता.
"शिंदे, हे बघा..." रमेश एकदम म्हणाला. "हे बॉडीच्या शेजारचे रक्ताचे थेंब!"
"त्याचं काय साहेब, वार तीनदा केल्यावर जे रक्त उडालं असेल, त्यातलेच आहेत ते!"
"नाही शिंदे." रमेश एकदम उठून उभा राहिला. "हे बघा...क्षमाची बॉडी अशी पडलेली मिळालीय. आता आपण असं मानून चालू, की क्षमा जशी पडली, त्यानंतर बॉडी हलवली गेली नाही. तर वार होताना ती आणि खुनी कसे उभे असतील?"
मग रमेशनं एग्झॅक्टली तीच स्थिती निर्माण केली, खुनी तो आणि शिंदे क्षमाच्या जागी.
"आता बघा, फॉरेन्सिकप्रमाणे वार असे झाले!" त्यानं ती क्रिया केली. "तर रक्त कुठे उडेल?"
शिंदे विचारात पडले. "मग हे थेंब?"
"ती मेल्याचं निश्चित झाल्यावर त्यानं जेव्हा चाकू काढला, तेव्हा लागलेले ओघळ आहेत हे!" रमेशनं निष्कर्ष काढला.
"पण मग ते इथेच का थांबताहेत?" आणि लगेचच शिंद्यांना रिअलाईज झालं. "म्हणजे त्यानं चाकू कशाततरी.."
"एग्झॅक्टली!" रमेशचा चेहरा थोडा उजळला. "त्यानं चाकू कशाततरी ठेवला. खिशात किंवा पिशवी किंवा बॅगेत!"
"पण मग ते रक्ताळलेलं पायपुसणं?"
"ते डिसगाईज असणार शिंदे.आपल्याला वाटावं की चाकू घराबाहेर गेलेला नाही आणि आपण तो शोधण्यात मूर्खासारखा वेळ घालवावा ह्यासाठी केलेलं!"
"पण म्हणजे नक्की काय?"
"नक्की एव्हढंच की चाकू घराबाहेर गेलाय आणि शक्यतो कॉलनीबाहेरही. तेव्हा आता आपण मर्डर वेपनच्या आशेवर बसण्यात अर्थ नाही. खुनी आपल्याला मर्डर वेपनशिवायच शोधायचाय!"
"फोटोंवरून नवीन रस्ता उघडायच्या ऐवजी बंदच झाला म्हणायचा!" शिंदे हताशपणे म्हणाले.
"बरंच झालं ना शिंदे. आपण आपली ऊर्जा चुकीच्या ठिकाणी वापरणं बंद करू आता!"
रमेश हे बोलत असतानाच त्याला क्षमाच्या कागदपत्रांमध्ये एका मोठ्या कॉन्सर्टच्या पासची काऊंटरफॉइल दिसली. तो व्हीआयपी पास होता. एका प्रख्यात शास्त्रीय गायकाच्या कार्यक्रमाचा.
"शिंदे, हे असले कार्यक्रम सहसा इन्व्हिटेशनल असतात!" रमेश तो पास शिंदेंसमोर नाचवत म्हणाला. शिंदेंच्या लक्षात आलं आणि त्यांनी एक स्मित केलं.
"ही घ्या साहेब, इन्व्हिटेशन्सची लिस्ट! पण ह्यातल्या कुणीतरी आपला पास दुसर्‍याला दिला असला तरीसुद्धा आम्हाला कळणार नाही." कार्यक्रमाच्या ऑर्गनायझिंग कमिटीचा मेंबर सांगत होता. रमेशनं चटचट लिस्ट नजरेखालून घातली, पण त्याला हवं असलेलं एकही नाव दिसलं नाही. अजून एक रस्ता बंद होत होता. आणि अचानक त्याची नजर टेबलावर पडलेल्या एका छोट्या स्मरणचिन्हाकडे गेली.
"हे स्मरणचिन्ह?"
"ह्याच कॉन्सर्टमध्ये सगळ्या व्हीआयपी अटेंडीजना दिलं होतं!"
"साहेब, असंच क्षमाच्या घरीही सापडलंय आपल्याला!"
"पण मी असंच स्मरणचिन्ह अजूनही कुठेतरी पाहिलंय!" रमेश स्मरणशक्तीवर ताण देत होता आणि अचानक त्याला साक्षात्कार झाला.
"शिंदे!" तो उत्साहानं म्हणाला. "तुमच्या बँकेत ओळखी आहेत ना!" शिंदेंनी मान डोलावली. त्याबरोबर रमेशनं खिशातून एक कागदाचा कपटा काढला आणि त्यावर एक नाव लिहून तो शिंदेंच्या हातात दिला. "मला ह्या माणसाची गेल्या दोन वर्षांतली सगळी क्रेडिट आणि डेबिट कार्ड स्टेटमेंट्स हवी आहेत. बिना परवानगी आणि बिना त्याला माहित होता!" रमेश डोळे मिचकावत म्हणाला. "दोन तासांच्या आत!"
रमेश त्या माणसाच्या नजरेला नजर देत खुर्चीत बसला.
"बोला साहेब काय म्हणता?" तो माणूस रमेशला म्हणाला.
"मी काय म्हणू आता तुम्हीच म्हणायचंय जे काय ते!" रमेश त्याचा गोरा चेहरा निरखत म्हणाला.
"मी समजलो नाही!"
"स्मरणचिन्ह, कॉन्सर्ट, क्षमा, फेक सिमकार्ड, अफेयर काही समजतंय आता?"
"व्हॉट द हेल!" तो जोरात ओरडला.
"ओरडल्यानं गुन्हा लपणार नाहीये."
"मी काहीच केलेलं नाही. तुम्ही काहीच सिद्ध करू शकत नाही." तो अस्वस्थ झाला होता, त्याच्या कपाळावर घाम जमू लागला.
"तुमचं क्रेडिट कार्ड, त्यानं केलेलं हॉटेल बुकिंग, तिथे क्षमासोबत खोट्या नावानं केलेलं वास्तव्य! अजूनही काही सिद्ध करायचं असेल, तर फेक सिमकार्ड जास्तीत जास्त वापरलं गेलेल्याच भागात असलेलं तुमचं घरही मला लांबचे पुरावे म्हणून वापरता येईल, झाडाझडतीसाठी!" रमेशच्या आवाजात जरब आली होती.
"होय, माझं क्षमासोबत अफेयर होतं." तो आपले घारे डोळे रमेशवर रोखून म्हणाला.
"आणि मी गावभर तुम्हाला शोधून आलो." रमेशनं आपला मोबाईल शांतपणे त्याच्या समोरच्या टेबलावर ठेवला त्यावरचं एक बटण दाबलं आणि खुर्चीत मागे रेलला. "पण तुम्हाला फेक सिमकार्ड वापरायची काय गरज होती?"
"मग काय सरळ माझ्याच सिमवरून फोन करू? मी विवाहित आहे, मला पोरंबाळं आहेत!"
"मग हा विचार अफेयर करण्यापूर्वी करायचा ना!"
"तिलाही मोठं व्हायचं होतं, फटाफट!"
"हा निष्कर्ष तुम्ही स्वतःच काढला असाल. ती मात्र तुमच्यात गुंतली होती चांगलीच!" रमेशला नेहमीसारखंच अस्वस्थ वाटू लागलं. संताप येऊ लागला.
"आता ह्यात निष्कर्ष काढण्यासारखं काय आहे. माझ्या मदतीनंच तर ती फटाफट प्रगती करू शकली असती."
रमेशनं हे बोलणार्‍या तिच्या बॉसच्या डोळ्यांत रोखून पाहिलं. "आता बडबड बंद करा आणि तिचा खून का आणि कसा केलात ते सांगा?"
"मी खून केलेला नाही! आणि तुझ्याकडेही काहीही पुरावे नाहीत माझ्याविरूद्ध, ते फेक सिमकार्डही तू सिद्ध करू शकणार नाहीस!"
"साहेब, तुम्ही प्रत्येक हॉटेलच्या रिसेप्शनवर असलेल्या सीसीटीव्हीबद्दल विसरताय! खोट्या नावानं वास्तव्य केल्याबद्दल मी केस टाकू शकतो तुमच्यावर!"
"अरे जा जाऊन टाक. असल्या फालतू केस सुरू व्हायच्या आधीच मी बेल मिळवेन. मी खून केलेलाच नाही तर तू माझं काय उखडणार?" बॉसचा गोरा चेहरा रागानं लालबुंद झाला होता.
"हो हो, आम्ही मेहनत करून केस बनवतो आणि तुम्ही पैसे चारून बेल घेऊन उघड माथ्याने फिरता!"
रमेशही संतापानं थरथरत होता. प्रचंड संताप, आणि असह्य होत असलेली मळमळ ह्यानं रमेशला चक्कर येईलसं वाटू लागलं. त्यानं टेबलावरचा अर्धा भरलेला ग्लास उचलला आणि पाणी पितच केबिनबाहेर पडला. रमेशनं बाहेर पडताच ग्लासावर रूमाल गुंडाळला आणि ग्लास पँटच्या खिशात टाकला.
"शिंदे लवकर एक कॉन्स्टेबल घेऊन इकडे या!" तो कंपनीबाहेर एका झाडाखाली उभा राहून फोनवर बोलत होता.
रमेश पार सैरभैर झाला होता. त्याला वाटलं होतं की त्यानं ही केस क्रॅक केलीय, पण पुन्हा तो अडकला होता. बॉसची कबुली मोबाईलवर व्हिडिओ शूटही झाली होती. पण ती नुसतीच अफेयरची कबुली होती. त्यातून काहीही निष्कर्ष निघत नव्हता. त्याचा बॉसवरचा संशय पक्का झाला होता.
"आता पुन्हा वॉरंट, मग पुन्हा अनेक सार्‍या झडत्या, उलटतपासण्या ह्या सगळ्याला काही अंतच नाहीय का!" रमेश हताश झाला होता.
"रिलॅक्स साहेब! तो कॉन्स्टेबल ग्लास घेऊन गेलाय ना. बॉसचे ठसे क्षमाच्या घरात सापडले तर वॉरंट आणि रिमांड मिळणं अजून सोपं जाईल."
"ते सगळं ठीक आहे हो. पण किती वेळ जाईल ह्या सगळ्यांत आणि बॉसनं खरंच खून केलेला नसेल तर आपण पुन्हा तिथेच!"
"मग काय करायचं?"
रमेश शून्यात बघत होता. "आपल्याकडे आता काय काय दुवे शिल्लक आहेत?"
"हार्डडिस्क!" शिंदे एकदम म्हणाले. रमेशचा चेहरा उजळला.
"आणि हार्डडिस्कला कंपनीत हातही न लावल्याची ग्वाही मला ह्या बॉसनंच दिली होती. चला त्या पोरग्याकडे!"
"मला सांग, हे ऍडमिनिस्ट्रेटरकडून केलं गेलंय, की हॅकरकडून हे तुला कळू शकेल?" रमेश विचारत होता.
"होय, पण मला त्यासाठी कंपनीच्या नेटवर्कमध्ये ऍडमिनिस्ट्रेटर लॉगिन करावं लागेल."
"त्याची काळजी नको." शिंदेंनी आश्चर्यानं रमेशच्या चेहर्‍याकडे पाहिलं. रमेशनं फोन बाहेर काढला आणि कॉन्टॅक्ट्स लिस्टमधून आरतीचा नंबर शोधून फिरवला.
"हे हॅकरचंच काम आहे साहेब. नेटवर्कचा लॉग क्लिन आहे" तो हार्डडिस्क एक्स्पर्ट म्हणाला.
रमेश कसल्याशा विचारात गढला.
"एक महत्वाचा प्रश्न" रमेश आरतीकडे रोखून पाहत म्हणाला. "क्षमाचा लॅपटॉप तिच्याशिवाय अजून कुणी वापरायचं का? कंपनीतलं किंवा कंपनी बाहेरचं!"
"होय सर...."
-------------------------
रमेशच्या डोक्यात अनेक पेटत्या सळया उसळल्या होत्या. डोकं पार भणाणून गेलं होतं. पण तरीही आता शेवटचे धागे जुळवणं भाग होतं, शेवट कितीही विचित्र असला तरी नाटकावर पडदा टाकणं भाग होतं. रमेशची तब्येत पुरती खालावलेली होती. आता तो एक शेवटचा निकराचा धक्का द्यायला निघाला होता.
प्रथम तो खून झालेल्या इमारतीसमोर पोचला. रात्रपाळीचा वॉचमन अजून यायचा होता. शिंदेंना त्यानं पोलिस स्टेशनातून एक फोटो घेऊन यायला पाठवलं होतं. तो आणि हार्डडिस्कवाला गप्पपणे रस्त्याच्या तुरळक रहदारीकडे बघत समोरच्या इमारतीच्या पार्किंगमध्ये बसले होते. रमेश विचारांमुळे आणि हार्डडिस्कवाला गोंधळल्यामुळे अस्वस्थ होता. शिंदे आले आणि थोड्याच वेळात वॉचमन आला.
"सोमवारी रात्री मॅडमबरोबर एक माणूस आला होता असं तू म्हणाला होतास बरोबर?"
"होय साहेब!" वॉचमन थोडा गांगरला होता, रमेश खूपच स्ट्रेस्ड वाटत होता, त्यामुळे थोडा गुरकावत होता.
"किती वाजता साधारण?"
"अं..." तो विचारात गढला.
"लवकर बोल." रमेश गुरकावला.
"सांगतो साहेब...आठ वाजता जवळपास."
'आणि रोहन १०.१५ वाजता' रमेश मनाशीच म्हणाला. "त्याचं वर्णन करू शकशील?"
"नाही साहेब. सांगितलं होतं ना तुम्हाला, तेव्हा एका साहेबांना गाडी बाहेर काढायची होती. त्यामुळे लक्ष दिलं नाही जास्त!"
"तरी! मेंदूवर जोर टाक. काहीतरी आठवेल. जे आठवेल ते सांग"
वॉचमन आठवायचा प्रयत्न करू लागला. रमेश आशाळभूतपणे त्याच्याकडे पाहत होता. शिंदे आणि हार्डडिस्कवाला पूर्ण गोंधळलेले होते. "अं...त्याचे केस बहुतेक कुरळे होते. आणि ... "
"हां...रंग?"
"गोरापान होता साहेब, हाफ स्लीव्ह टीशर्ट होता अंगावर."
रमेशनं आपला मोबाईल पुढे केला, त्यावर क्षमाच्या बॉसचा नुकताच घेतलेला व्हिडिओ होता आणि शिंदेंना आणायला सांगितलेला फोटो पुढे केला. "ह्या दोघांपैकी कुणी असू शकतो?"
वॉचमननं एका फोटोकडे अंगुलीनिर्देश केला.
"आणि हा बाहेर कधी गेला?"
"मोस्टली ९ वाजता साहेब!"
"तुला तर लक्षात नव्हतं ना काही? मग हे कसं ठाऊक?"
"साहेब, मी ह्या फोटोतल्या माणसाला इमारतीतून बाहेर पडताना नऊ वाजता बघितलं कारण आमच्या इमारतीतली एक गाडी गेटमधून आत घेताना पुढेमागे होत होती. तेव्हा ह्याच्या पायावर चढता चढता राहिली. मॅडमबरोबर आत जाणारा हाच असावा असा माझा अंदाज आहे. पण नऊ वाजता बाहेर पडणारा हाच होता. हे मी फोटोवरून नक्की सांगू शकतो."
"नऊच कसं काय?"
"कारण मी त्या आसपास जेवायला जातो साहेब. मी ह्या प्रसंगानंतर लगेच जेवायला गेलो होतो."
"धन्यवाद!" रमेश खुषीनं म्हणाला. मग हार्डडिस्कवाल्याकडे वळून म्हणाला. "चल आता, तू माहिती काढलीयस त्या हार्डडिस्क विकणार्‍याकडे जाऊ!"
आश्चर्यकारकरित्या रमेशची मळमळ कमी होऊ लागली होती. ते वेगानं निघाले होते. रमेश स्वतः जीप चालवत होता. गाडीत एकदम स्तब्ध शांतता होती.
"हा कधी इथून हार्डडिस्क घेऊन जातो?" रमेशनं एक फोटो पुढे केला.
"होय. हा नवाच कस्टमर आहे, पण रेग्युलर आहे. कॉम्प्युटर असेंबलर आहे. जवळच राहतो." डीलर म्हणाला.
"ओके. थँक्यू. माझं काम झालंय!" रमेश एक्साईट होत म्हणाला. शिंदे अजूनही गोंधळलेलेच होते. "खूप थँक्स तू आलास. हे घे रिक्षाला पैसे!" म्हणून रमेशनं हार्डडिस्कवाल्या मुलाला पैसे देऊन बोळवलं.
"शिंदे आपल्याला आपला खुनी सापडला!" रमेशच्या चेहर्‍यावर विजयी भाव होते.
--------------------
"साहेब! नक्की काय करताय तुम्ही!" शिंदे म्हणत होते. रमेश आणि ते एका इमारतीत चढत होते. एका दारासमोर उभं राहून रमेशनं बेल वाजवली. एका मध्यमवयीन माणसानं दरवाजा उघडला.
"अरे तुम्ही? ह्या वेळी?" ते आश्चर्यानं म्हणाले. "क्षमाची आई, हे इन्स्पेक्टर साहेब आलेत!" त्यांनी त्यांच्या पत्नीला हाक मारली. क्षमाचा भाऊही लगबगीनं बाहेर आला. "मला जरासं पाणी मिळेल का? किचन कुठेय मी स्वतःच घेतो." असं म्हणत तो किचनमध्ये शिरलादेखील. मग दोन मिनिटांनी बाहेर आला. आणि शांतपणे सोफ्यावर बसला.
"क्षमाचा खुनी आम्हाला सापडलाय!" रमेश एक एक शब्द जोर देऊन उच्चारत म्हणाला.
"काय? कोण आहे तो?" ते पती-पत्नी एकत्रच म्हणाले.
"सांगतो." रमेश हळूहळू बोलू लागला. "क्षमा एक मॉडर्न मुलगी होती. आणि स्वतः कमावती असल्यामुळे स्वतंत्र. त्यामुळे स्वतःच्या आयुष्याचे सगळे निर्णय ती स्वतः घ्यायची. मुक्त विचारांची आणि तरीही मनस्वी अशी मुलगी होती. त्यामुळे ती विवाहित बॉसच्य प्रेमात पडली आणि गुंततच गेली. तो मात्र ह्या नात्यात फक्त देवाणघेवाण बघत होता. मग तिला हे सगळं लक्षात आल्यावर तिनं अफेयर्स करून त्याचा बदला घ्यायचा प्रयत्न केला. पण ती मनातून अजूनही त्याच्यावरच प्रेम करत होती. तिच्या कॉम्प्युटरच्या हार्डडिस्कवर तिचे आणि तिच्या बॉसचे विविध फोटो होते आणि त्यांचे पर्सनल इमेल्सही. मग एक दिवस काय झालं, एका माणसानं तिचा लॅपटॉप काही कामासाठी म्हणून घेतला आणि तिचे सगळे फोटो पाहिले. त्याला तिची प्रचंड चीड आली आणि कॅरॅक्टरलेस अशी एक इमेज त्याच्या मनात तयार झाली. हा राग त्याच्या मनात धुमसतच होता. त्यातच तिची इतर अफेयर्सही त्याला दिसू लागली आणि त्याचं डोकं फिरलं. त्यानं तिला संपवायचं ठरवलं."
"कोण तो?" आई म्हणाली. क्षमाचा भाऊ भिंतीला टेकून उभा राहून एकटक रमेशकडे पाहत होता.
रमेश तिच्या भावाच्या डोळ्यांत रोखून पाहत म्हणाला, "हाच! क्षमाचा भाऊ आणि तिचा खुनी!"
शिंदेंसकट सगळेच अवाक् झाले.
"आता कबूल करणार की किचनमधल्या सुर्‍याचा फॉरेन्सिक ऍनॅलिसिस करवायचा? की तुझ्या घरात पडलेल्या तमाम हार्डडिस्कांचं किंवा तू ज्यांना असेंबल करून विकतोस, त्यांच्या हार्डडिस्कांचं स्कॅनिंग करवायचं? की नऊ वाजता तुला बाहेर पडताना बघणार्‍या वॉचमनची साक्ष? की तुझ्या इमारतीच्या कोपर्‍यात जाळलेल्या कचर्‍यात पडलेले रक्ताळलेल्या बॅगेचे अवशेष?"
क्षमाचा भाऊ निश्चल उभा होता. त्याच्या डोळ्यांत पश्चात्तापाचा मागमूसही नव्हता.
"पण का?" त्याचे आई-वडिल म्हणाले.
"ऑनर किलिंग!" रमेश एव्हढंच म्हणाला.
"तिचा लॅपटॉप मी बरेचदा घेऊन यायचो. तो बघताना तिचे बॉसबरोबर चालू असलेले धंदे मला कळले. तिचे त्याच्याबरोबरच्या जवळीकीचे फोटो आणि तिचे इतरही मित्रांबरोबरचे फोटो पाहून मला तिची घृणा वाटू लागली होती. तिला मारून टाकूनच आमच्या घराची अब्रू वाचवता आली असती. म्हणून मी आधी तिचे सगळे घाणेरडे चाळे लॅपटॉपवरून मिटवून टाकले आणि त्याच रात्री तिलासुद्धा! ती होतीच त्या लायक!" क्षमाच्या भावाच्या वक्तव्यांनी त्याचे आई-वडील स्तब्ध झाले होते.
"आणि तू? माणूस म्हणायच्या तरी लायक आहेस का?" रमेशनं त्याच्याकडे तुच्छतेनं पाहिलं.
शिंदेंनी एव्हाना पोलिस व्हॅन बोलावली होती.
रमेशनं क्षमाच्या बॉसलाही पुरता पोचवायची व्यवस्था केली.
दोन दिवसांच्या रेस्टनंतर रमेश पुन्हा ऑफिसात आला तेव्हा शिंदेंनी त्याचं टेबल आवरून ठेवलं होतं. सगळ्या घटनाक्रमानंतर रमेशची मळमळ बरीच कमी झाली होती.
"तब्येत कशी आहे साहेब आता?"
"म्हटलं होतं ना शिंदे. पोलिस तपास हाच माझा इलाज आहे!" रमेश स्मितहास्य करत म्हणाला.
एव्हढ्यात एक हवालदार धावत आला.
"साहेब! इमर्जन्सी आहे. दोन गल्ल्या सोडून एका ठिकाणी फायरिंगचा रिपोर्ट आलाय!"
रमेश आल्यापावलीच बाहेर पडला. आणि पाठोपाठ शिंदे.
(समाप्त) (पूर्ण वाचल्याबद्दल धन्यवाद!)
भाग -२ आणि
भाग -३ पासून पुढे
"म्हणजे तू तिथे पोचलास तेव्हा रोहन इमारतीच्या खाली उभा होता?" रमेशनं त्याच्याकडे रोखून पाहत विचारलं.
"नाही, तो जिन्यातच उभा होता." जीतू.
"पण तुला कसं कळलं की रोहन तिथे आहे?" रमेश.
"अं..."
"बरं पण तू होतास कुठे जेव्हा रोहननं तुला बोलावलं?" रमेश.
"अं..."
"पण रोहननं तुला तिथे का बोलावलं?" डॉ. कुर्लेकर.
"रोहनला जेव्हापण भीती वाटते तेव्हा तो मलाच बोलावतो. माझ्याशिवाय त्याचं काही खरं नाही!" जीतू आत्मविश्वासानं बोलत असताना रमेश आश्चर्यानं त्याच्या डोळ्यांमध्ये पाहत होता.
"पण तेव्हा रोहनला भीती का वाटली?" डॉ. कुर्लेकर.
"त्यानं मर्डर बघितला म्हणून!"
"मर्डर बघितला, म्हणजे होताना?" रमेश.
"माहित नाही मला. पण तो म्हणतो की तो आत शिरला तेव्हा थेट प्रेतच दिसलं त्याला." जीतू विचारात पडला. "बिचारा, मी त्याला नेहमी तुझ्या आयुष्यात मुलगी नाही म्हणून चिडवायचो."
रमेशचा हे सगळं प्रत्यक्षात होतंय ह्यावर विश्वासच बसत नव्हता. त्यानं डॉ. कुर्लेकरांकडे पाहिलं. त्यांना रमेशच्या भावना कळत होत्या. त्यांनी डोळ्यांनीच शांत राहायचा इशारा केला.
"पण मग नक्की काय झालं होतं?" डॉ. कुर्लेकर.
"ते मलाही माहित नाही. तो सांगतो की तिनं त्याला रात्री बोलावलं होतं, त्यानुसार तो १०.१५ ला तिथं गेला आणि त्याला थेट प्रेतच दिसलं. मग तो घाबरला आणि त्यानं मला बोलावलं!"
"तुला कसं बोलावलं?" डॉ. कुर्लेकर.
"अं..."
रमेश आणि डॉ. कुर्लेकरांनी एकमेकांकडे पाहिलं.
"आता आपण ह्याला हिप्नोटाईज करून रोहनला बोलावू." डॉ. कुर्लेकर हळूच रमेशच्या कानात कुजबुजले. रमेशसाठी ही रात्र प्रचंड विचित्र ठरत होती.
"मला संध्याकाळी ८ वाजता तिचा फोन आला की रात्री १०.१५-१०.३० पर्यंत तिच्या घरी भेटून मग कुठल्याशा पार्टीला जायचं. त्यानुसार मी रात्री १०.१५ ला तिथे पोचलो." रोहनच्या आवाजात कंप होता. आपण पोलिसांच्या ताब्यात कसे आलो, हे त्याला न उलगडलेलं कोडं असलं तरी त्यानं ते सत्य मान्य केलं होतं.
तिच्या मोबाईलवरून रात्री ८ ला गेलेला एक कॉल रमेशच्या लक्षात होता.
"मी पोचलो, तेव्हा जवळपास सगळे झोपलेले होते बिल्डिंगमधले. आणि शेजारच्या घराला कुलूप होतं तिच्या. त्यामुळे मी तिच्या घराची बेल ८-१० वेळा वाजवूनही शेजारच्या घरातदेखील हालचाल नव्हती. मग मी तिच्या मोबाईलवर फोन लावला. तर घरातून रिंग ऐकू येऊ लागली."
रात्री १०.३० चा हा कॉलदेखील रमेशच्या लक्षात होता. रोहनच्या वक्तव्यांची संगती योग्य लागत होती.
"तर मी दरवाजा हाताना वाजवायला म्हणून बोटं लावली आणि दार उघडंच होतं. मी घाबरूनच आत शिरलो आणि आतमध्ये तिचं प्रेत पाहून थिजूनच गेलो. धावतच बाहेर आलो आणि दरवाजा लावून टाकला. आणि जिना उतरेस्तोवर जीतू आलाच. मग आम्ही दोघे कुणी बघत नाही ना हे पाहत पळून गेलो." रोहन सांगत होता आणि रमेश मनातल्या मनात तुकडे जुळवण्याचा प्रयत्न करत होता.
डॉ. कुर्लेकर आणि रमेश इंटरोगेशन रूममधून बाहेर पडले तेव्हा सकाळचे सात वाजत होते. तब्बल ७ तास ते जीतू आणि रोहनला बोलतं करायचा प्रयत्न करत होते.
--------------------
"शिंदे आपल्याला सगळंच्या सगळं कोडं परत घेऊन बसावं लागणार आहे." क्षमाचा भाऊ भेटून गेल्यानंतर रमेश म्हणाला. रमेशला रात्रभर झोप न झाल्याने प्रचंड थकवा आला होता, पण त्यातच क्षमाच्या भावाचा कोरडेपणा आणि तुटकपणा बघून त्याला स्वतःच्या बहिणीच्या खूनप्रकरणाची प्रकर्षानं आठवण होऊ लागली होती आणि त्यामुळे पुन्हा एकदा मळमळीचा ऍटॅक येण्याची चिन्ह होती. 'मला खूप सार्‍या आरामाची बहुदा गरज आहे' असं तो स्वतःशीच म्हणाला. पण पुढच्याच क्षणी त्यानं तो विचार झटकून टाकला.
रमेशनं क्षमाच्या घरून आणलेली सगळी कागदपत्र चाळून पाहायला सुरूवात केली. ते खोटं सिमकार्ड, त्याचा क्षमाच्या घराजवळचाच वापर आणि प्रौढ, श्रीमंत, विवाहित माणूस हे सगळं रानडेंकडे इशारा करत होतं. पण रानडेंची भक्कम ऍलिबी रमेशला वॉरंट मिळवून देऊ शकत नव्हती. त्याला डेस्परेटली मर्डर वेपन हवं होतं.
"कुठे असू शकेल मर्डर वेपन?" रमेश स्वतःशीच विचार करत होता. "इमारतीचं ड्रेनेजही पूर्ण पालथं घातलंय आणि फ्लॅटची तर तीन वेगवेगळ्या माणसांनी झडती घेतलीय." त्यानं क्षमाचा खून उघडकीला आल्या आल्या काढलेले पहिले फोटोज काढले आणि टेबलावर एकाशेजारी एक ठेवले. तो त्यादिवशीचा घटनाक्रम आठवू लागला.
बर्‍यापैकी उच्चभ्रूंची असूनही वॉचमन नसलेली बिल्डिंग हा त्याला खटकलेला पहिलाच मुद्दा होता. पण ती एकंदर मोठ्या सुरक्षित कॉलनीचा भाग असल्यानं वॉचमन नसूनही खपून जातं होतं. आजूबाजूला लगटूनच इमारती आणि त्यांचे वॉचमन त्यामुळे त्या इमारतीत येणार्‍या जाणार्‍या कुणाहीवर बर्‍याच नजरा असण्याची शक्यता होतीच. कुणी नाही तरी समोरच्या इमारतीचा वॉचमन. त्यानुसार त्यानं खुन्याला ओझरतं का होईना पाहिलंच होतं! पण कुणीही हुशार गुन्हेगार वेपन घेऊन बाहेरून आत येण्याची शक्यता कमीच. आणि एव्हढ्या बर्‍यापैकी लोकसंख्या असलेल्या भागातून मर्डर वेपन घेऊन बाहेर जाण्याचीही शक्यता शून्यच.
"शिंदे, ह्या फोटोंमध्येच आपल्याला काहीतरी सापडणार बघा. नीट बघा बरं!"
रमेश प्रत्येक फोटो निरखून पाहत होता.
"शिंदे, हे बघा..." रमेश एकदम म्हणाला. "हे बॉडीच्या शेजारचे रक्ताचे थेंब!"
"त्याचं काय साहेब, वार तीनदा केल्यावर जे रक्त उडालं असेल, त्यातलेच आहेत ते!"
"नाही शिंदे." रमेश एकदम उठून उभा राहिला. "हे बघा...क्षमाची बॉडी अशी पडलेली मिळालीय. आता आपण असं मानून चालू, की क्षमा जशी पडली, त्यानंतर बॉडी हलवली गेली नाही. तर वार होताना ती आणि खुनी कसे उभे असतील?"
मग रमेशनं एग्झॅक्टली तीच स्थिती निर्माण केली, खुनी तो आणि शिंदे क्षमाच्या जागी.
"आता बघा, फॉरेन्सिकप्रमाणे वार असे झाले!" त्यानं ती क्रिया केली. "तर रक्त कुठे उडेल?"
शिंदे विचारात पडले. "मग हे थेंब?"
"ती मेल्याचं निश्चित झाल्यावर त्यानं जेव्हा चाकू काढला, तेव्हा लागलेले ओघळ आहेत हे!" रमेशनं निष्कर्ष काढला.
"पण मग ते इथेच का थांबताहेत?" आणि लगेचच शिंद्यांना रिअलाईज झालं. "म्हणजे त्यानं चाकू कशाततरी.."
"एग्झॅक्टली!" रमेशचा चेहरा थोडा उजळला. "त्यानं चाकू कशाततरी ठेवला. खिशात किंवा पिशवी किंवा बॅगेत!"
"पण मग ते रक्ताळलेलं पायपुसणं?"
"ते डिसगाईज असणार शिंदे.आपल्याला वाटावं की चाकू घराबाहेर गेलेला नाही आणि आपण तो शोधण्यात मूर्खासारखा वेळ घालवावा ह्यासाठी केलेलं!"
"पण म्हणजे नक्की काय?"
"नक्की एव्हढंच की चाकू घराबाहेर गेलाय आणि शक्यतो कॉलनीबाहेरही. तेव्हा आता आपण मर्डर वेपनच्या आशेवर बसण्यात अर्थ नाही. खुनी आपल्याला मर्डर वेपनशिवायच शोधायचाय!"
"फोटोंवरून नवीन रस्ता उघडायच्या ऐवजी बंदच झाला म्हणायचा!" शिंदे हताशपणे म्हणाले.
"बरंच झालं ना शिंदे. आपण आपली ऊर्जा चुकीच्या ठिकाणी वापरणं बंद करू आता!"
रमेश हे बोलत असतानाच त्याला क्षमाच्या कागदपत्रांमध्ये एका मोठ्या कॉन्सर्टच्या पासची काऊंटरफॉइल दिसली. तो व्हीआयपी पास होता. एका प्रख्यात शास्त्रीय गायकाच्या कार्यक्रमाचा.
"शिंदे, हे असले कार्यक्रम सहसा इन्व्हिटेशनल असतात!" रमेश तो पास शिंदेंसमोर नाचवत म्हणाला. शिंदेंच्या लक्षात आलं आणि त्यांनी एक स्मित केलं.
"ही घ्या साहेब, इन्व्हिटेशन्सची लिस्ट! पण ह्यातल्या कुणीतरी आपला पास दुसर्‍याला दिला असला तरीसुद्धा आम्हाला कळणार नाही." कार्यक्रमाच्या ऑर्गनायझिंग कमिटीचा मेंबर सांगत होता. रमेशनं चटचट लिस्ट नजरेखालून घातली, पण त्याला हवं असलेलं एकही नाव दिसलं नाही. अजून एक रस्ता बंद होत होता. आणि अचानक त्याची नजर टेबलावर पडलेल्या एका छोट्या स्मरणचिन्हाकडे गेली.
"हे स्मरणचिन्ह?"
"ह्याच कॉन्सर्टमध्ये सगळ्या व्हीआयपी अटेंडीजना दिलं होतं!"
"साहेब, असंच क्षमाच्या घरीही सापडलंय आपल्याला!"
"पण मी असंच स्मरणचिन्ह अजूनही कुठेतरी पाहिलंय!" रमेश स्मरणशक्तीवर ताण देत होता आणि अचानक त्याला साक्षात्कार झाला.
"शिंदे!" तो उत्साहानं म्हणाला. "तुमच्या बँकेत ओळखी आहेत ना!" शिंदेंनी मान डोलावली. त्याबरोबर रमेशनं खिशातून एक कागदाचा कपटा काढला आणि त्यावर एक नाव लिहून तो शिंदेंच्या हातात दिला. "मला ह्या माणसाची गेल्या दोन वर्षांतली सगळी क्रेडिट आणि डेबिट कार्ड स्टेटमेंट्स हवी आहेत. बिना परवानगी आणि बिना त्याला माहित होता!" रमेश डोळे मिचकावत म्हणाला. "दोन तासांच्या आत!"
रमेश त्या माणसाच्या नजरेला नजर देत खुर्चीत बसला.
"बोला साहेब काय म्हणता?" तो माणूस रमेशला म्हणाला.
"मी काय म्हणू आता तुम्हीच म्हणायचंय जे काय ते!" रमेश त्याचा गोरा चेहरा निरखत म्हणाला.
"मी समजलो नाही!"
"स्मरणचिन्ह, कॉन्सर्ट, क्षमा, फेक सिमकार्ड, अफेयर काही समजतंय आता?"
"व्हॉट द हेल!" तो जोरात ओरडला.
"ओरडल्यानं गुन्हा लपणार नाहीये."
"मी काहीच केलेलं नाही. तुम्ही काहीच सिद्ध करू शकत नाही." तो अस्वस्थ झाला होता, त्याच्या कपाळावर घाम जमू लागला.
"तुमचं क्रेडिट कार्ड, त्यानं केलेलं हॉटेल बुकिंग, तिथे क्षमासोबत खोट्या नावानं केलेलं वास्तव्य! अजूनही काही सिद्ध करायचं असेल, तर फेक सिमकार्ड जास्तीत जास्त वापरलं गेलेल्याच भागात असलेलं तुमचं घरही मला लांबचे पुरावे म्हणून वापरता येईल, झाडाझडतीसाठी!" रमेशच्या आवाजात जरब आली होती.
"होय, माझं क्षमासोबत अफेयर होतं." तो आपले घारे डोळे रमेशवर रोखून म्हणाला.
"आणि मी गावभर तुम्हाला शोधून आलो." रमेशनं आपला मोबाईल शांतपणे त्याच्या समोरच्या टेबलावर ठेवला त्यावरचं एक बटण दाबलं आणि खुर्चीत मागे रेलला. "पण तुम्हाला फेक सिमकार्ड वापरायची काय गरज होती?"
"मग काय सरळ माझ्याच सिमवरून फोन करू? मी विवाहित आहे, मला पोरंबाळं आहेत!"
"मग हा विचार अफेयर करण्यापूर्वी करायचा ना!"
"तिलाही मोठं व्हायचं होतं, फटाफट!"
"हा निष्कर्ष तुम्ही स्वतःच काढला असाल. ती मात्र तुमच्यात गुंतली होती चांगलीच!" रमेशला नेहमीसारखंच अस्वस्थ वाटू लागलं. संताप येऊ लागला.
"आता ह्यात निष्कर्ष काढण्यासारखं काय आहे. माझ्या मदतीनंच तर ती फटाफट प्रगती करू शकली असती."
रमेशनं हे बोलणार्‍या तिच्या बॉसच्या डोळ्यांत रोखून पाहिलं. "आता बडबड बंद करा आणि तिचा खून का आणि कसा केलात ते सांगा?"
"मी खून केलेला नाही! आणि तुझ्याकडेही काहीही पुरावे नाहीत माझ्याविरूद्ध, ते फेक सिमकार्डही तू सिद्ध करू शकणार नाहीस!"
"साहेब, तुम्ही प्रत्येक हॉटेलच्या रिसेप्शनवर असलेल्या सीसीटीव्हीबद्दल विसरताय! खोट्या नावानं वास्तव्य केल्याबद्दल मी केस टाकू शकतो तुमच्यावर!"
"अरे जा जाऊन टाक. असल्या फालतू केस सुरू व्हायच्या आधीच मी बेल मिळवेन. मी खून केलेलाच नाही तर तू माझं काय उखडणार?" बॉसचा गोरा चेहरा रागानं लालबुंद झाला होता.
"हो हो, आम्ही मेहनत करून केस बनवतो आणि तुम्ही पैसे चारून बेल घेऊन उघड माथ्याने फिरता!"
रमेशही संतापानं थरथरत होता. प्रचंड संताप, आणि असह्य होत असलेली मळमळ ह्यानं रमेशला चक्कर येईलसं वाटू लागलं. त्यानं टेबलावरचा अर्धा भरलेला ग्लास उचलला आणि पाणी पितच केबिनबाहेर पडला. रमेशनं बाहेर पडताच ग्लासावर रूमाल गुंडाळला आणि ग्लास पँटच्या खिशात टाकला.
"शिंदे लवकर एक कॉन्स्टेबल घेऊन इकडे या!" तो कंपनीबाहेर एका झाडाखाली उभा राहून फोनवर बोलत होता.
रमेश पार सैरभैर झाला होता. त्याला वाटलं होतं की त्यानं ही केस क्रॅक केलीय, पण पुन्हा तो अडकला होता. बॉसची कबुली मोबाईलवर व्हिडिओ शूटही झाली होती. पण ती नुसतीच अफेयरची कबुली होती. त्यातून काहीही निष्कर्ष निघत नव्हता. त्याचा बॉसवरचा संशय पक्का झाला होता.
"आता पुन्हा वॉरंट, मग पुन्हा अनेक सार्‍या झडत्या, उलटतपासण्या ह्या सगळ्याला काही अंतच नाहीय का!" रमेश हताश झाला होता.
"रिलॅक्स साहेब! तो कॉन्स्टेबल ग्लास घेऊन गेलाय ना. बॉसचे ठसे क्षमाच्या घरात सापडले तर वॉरंट आणि रिमांड मिळणं अजून सोपं जाईल."
"ते सगळं ठीक आहे हो. पण किती वेळ जाईल ह्या सगळ्यांत आणि बॉसनं खरंच खून केलेला नसेल तर आपण पुन्हा तिथेच!"
"मग काय करायचं?"
रमेश शून्यात बघत होता. "आपल्याकडे आता काय काय दुवे शिल्लक आहेत?"
"हार्डडिस्क!" शिंदे एकदम म्हणाले. रमेशचा चेहरा उजळला.
"आणि हार्डडिस्कला कंपनीत हातही न लावल्याची ग्वाही मला ह्या बॉसनंच दिली होती. चला त्या पोरग्याकडे!"
"मला सांग, हे ऍडमिनिस्ट्रेटरकडून केलं गेलंय, की हॅकरकडून हे तुला कळू शकेल?" रमेश विचारत होता.
"होय, पण मला त्यासाठी कंपनीच्या नेटवर्कमध्ये ऍडमिनिस्ट्रेटर लॉगिन करावं लागेल."
"त्याची काळजी नको." शिंदेंनी आश्चर्यानं रमेशच्या चेहर्‍याकडे पाहिलं. रमेशनं फोन बाहेर काढला आणि कॉन्टॅक्ट्स लिस्टमधून आरतीचा नंबर शोधून फिरवला.
"हे हॅकरचंच काम आहे साहेब. नेटवर्कचा लॉग क्लिन आहे" तो हार्डडिस्क एक्स्पर्ट म्हणाला.
रमेश कसल्याशा विचारात गढला.
"एक महत्वाचा प्रश्न" रमेश आरतीकडे रोखून पाहत म्हणाला. "क्षमाचा लॅपटॉप तिच्याशिवाय अजून कुणी वापरायचं का? कंपनीतलं किंवा कंपनी बाहेरचं!"
"होय सर...."
-------------------------
रमेशच्या डोक्यात अनेक पेटत्या सळया उसळल्या होत्या. डोकं पार भणाणून गेलं होतं. पण तरीही आता शेवटचे धागे जुळवणं भाग होतं, शेवट कितीही विचित्र असला तरी नाटकावर पडदा टाकणं भाग होतं. रमेशची तब्येत पुरती खालावलेली होती. आता तो एक शेवटचा निकराचा धक्का द्यायला निघाला होता.
प्रथम तो खून झालेल्या इमारतीसमोर पोचला. रात्रपाळीचा वॉचमन अजून यायचा होता. शिंदेंना त्यानं पोलिस स्टेशनातून एक फोटो घेऊन यायला पाठवलं होतं. तो आणि हार्डडिस्कवाला गप्पपणे रस्त्याच्या तुरळक रहदारीकडे बघत समोरच्या इमारतीच्या पार्किंगमध्ये बसले होते. रमेश विचारांमुळे आणि हार्डडिस्कवाला गोंधळल्यामुळे अस्वस्थ होता. शिंदे आले आणि थोड्याच वेळात वॉचमन आला.
"सोमवारी रात्री मॅडमबरोबर एक माणूस आला होता असं तू म्हणाला होतास बरोबर?"
"होय साहेब!" वॉचमन थोडा गांगरला होता, रमेश खूपच स्ट्रेस्ड वाटत होता, त्यामुळे थोडा गुरकावत होता.
"किती वाजता साधारण?"
"अं..." तो विचारात गढला.
"लवकर बोल." रमेश गुरकावला.
"सांगतो साहेब...आठ वाजता जवळपास."
'आणि रोहन १०.१५ वाजता' रमेश मनाशीच म्हणाला. "त्याचं वर्णन करू शकशील?"
"नाही साहेब. सांगितलं होतं ना तुम्हाला, तेव्हा एका साहेबांना गाडी बाहेर काढायची होती. त्यामुळे लक्ष दिलं नाही जास्त!"
"तरी! मेंदूवर जोर टाक. काहीतरी आठवेल. जे आठवेल ते सांग"
वॉचमन आठवायचा प्रयत्न करू लागला. रमेश आशाळभूतपणे त्याच्याकडे पाहत होता. शिंदे आणि हार्डडिस्कवाला पूर्ण गोंधळलेले होते. "अं...त्याचे केस बहुतेक कुरळे होते. आणि ... "
"हां...रंग?"
"गोरापान होता साहेब, हाफ स्लीव्ह टीशर्ट होता अंगावर."
रमेशनं आपला मोबाईल पुढे केला, त्यावर क्षमाच्या बॉसचा नुकताच घेतलेला व्हिडिओ होता आणि शिंदेंना आणायला सांगितलेला फोटो पुढे केला. "ह्या दोघांपैकी कुणी असू शकतो?"
वॉचमननं एका फोटोकडे अंगुलीनिर्देश केला.
"आणि हा बाहेर कधी गेला?"
"मोस्टली ९ वाजता साहेब!"
"तुला तर लक्षात नव्हतं ना काही? मग हे कसं ठाऊक?"
"साहेब, मी ह्या फोटोतल्या माणसाला इमारतीतून बाहेर पडताना नऊ वाजता बघितलं कारण आमच्या इमारतीतली एक गाडी गेटमधून आत घेताना पुढेमागे होत होती. तेव्हा ह्याच्या पायावर चढता चढता राहिली. मॅडमबरोबर आत जाणारा हाच असावा असा माझा अंदाज आहे. पण नऊ वाजता बाहेर पडणारा हाच होता. हे मी फोटोवरून नक्की सांगू शकतो."
"नऊच कसं काय?"
"कारण मी त्या आसपास जेवायला जातो साहेब. मी ह्या प्रसंगानंतर लगेच जेवायला गेलो होतो."
"धन्यवाद!" रमेश खुषीनं म्हणाला. मग हार्डडिस्कवाल्याकडे वळून म्हणाला. "चल आता, तू माहिती काढलीयस त्या हार्डडिस्क विकणार्‍याकडे जाऊ!"
आश्चर्यकारकरित्या रमेशची मळमळ कमी होऊ लागली होती. ते वेगानं निघाले होते. रमेश स्वतः जीप चालवत होता. गाडीत एकदम स्तब्ध शांतता होती.
"हा कधी इथून हार्डडिस्क घेऊन जातो?" रमेशनं एक फोटो पुढे केला.
"होय. हा नवाच कस्टमर आहे, पण रेग्युलर आहे. कॉम्प्युटर असेंबलर आहे. जवळच राहतो." डीलर म्हणाला.
"ओके. थँक्यू. माझं काम झालंय!" रमेश एक्साईट होत म्हणाला. शिंदे अजूनही गोंधळलेलेच होते. "खूप थँक्स तू आलास. हे घे रिक्षाला पैसे!" म्हणून रमेशनं हार्डडिस्कवाल्या मुलाला पैसे देऊन बोळवलं.
"शिंदे आपल्याला आपला खुनी सापडला!" रमेशच्या चेहर्‍यावर विजयी भाव होते.
--------------------
"साहेब! नक्की काय करताय तुम्ही!" शिंदे म्हणत होते. रमेश आणि ते एका इमारतीत चढत होते. एका दारासमोर उभं राहून रमेशनं बेल वाजवली. एका मध्यमवयीन माणसानं दरवाजा उघडला.
"अरे तुम्ही? ह्या वेळी?" ते आश्चर्यानं म्हणाले. "क्षमाची आई, हे इन्स्पेक्टर साहेब आलेत!" त्यांनी त्यांच्या पत्नीला हाक मारली. क्षमाचा भाऊही लगबगीनं बाहेर आला. "मला जरासं पाणी मिळेल का? किचन कुठेय मी स्वतःच घेतो." असं म्हणत तो किचनमध्ये शिरलादेखील. मग दोन मिनिटांनी बाहेर आला. आणि शांतपणे सोफ्यावर बसला.
"क्षमाचा खुनी आम्हाला सापडलाय!" रमेश एक एक शब्द जोर देऊन उच्चारत म्हणाला.
"काय? कोण आहे तो?" ते पती-पत्नी एकत्रच म्हणाले.
"सांगतो." रमेश हळूहळू बोलू लागला. "क्षमा एक मॉडर्न मुलगी होती. आणि स्वतः कमावती असल्यामुळे स्वतंत्र. त्यामुळे स्वतःच्या आयुष्याचे सगळे निर्णय ती स्वतः घ्यायची. मुक्त विचारांची आणि तरीही मनस्वी अशी मुलगी होती. त्यामुळे ती विवाहित बॉसच्य प्रेमात पडली आणि गुंततच गेली. तो मात्र ह्या नात्यात फक्त देवाणघेवाण बघत होता. मग तिला हे सगळं लक्षात आल्यावर तिनं अफेयर्स करून त्याचा बदला घ्यायचा प्रयत्न केला. पण ती मनातून अजूनही त्याच्यावरच प्रेम करत होती. तिच्या कॉम्प्युटरच्या हार्डडिस्कवर तिचे आणि तिच्या बॉसचे विविध फोटो होते आणि त्यांचे पर्सनल इमेल्सही. मग एक दिवस काय झालं, एका माणसानं तिचा लॅपटॉप काही कामासाठी म्हणून घेतला आणि तिचे सगळे फोटो पाहिले. त्याला तिची प्रचंड चीड आली आणि कॅरॅक्टरलेस अशी एक इमेज त्याच्या मनात तयार झाली. हा राग त्याच्या मनात धुमसतच होता. त्यातच तिची इतर अफेयर्सही त्याला दिसू लागली आणि त्याचं डोकं फिरलं. त्यानं तिला संपवायचं ठरवलं."
"कोण तो?" आई म्हणाली. क्षमाचा भाऊ भिंतीला टेकून उभा राहून एकटक रमेशकडे पाहत होता.
रमेश तिच्या भावाच्या डोळ्यांत रोखून पाहत म्हणाला, "हाच! क्षमाचा भाऊ आणि तिचा खुनी!"
शिंदेंसकट सगळेच अवाक् झाले.
"आता कबूल करणार की किचनमधल्या सुर्‍याचा फॉरेन्सिक ऍनॅलिसिस करवायचा? की तुझ्या घरात पडलेल्या तमाम हार्डडिस्कांचं किंवा तू ज्यांना असेंबल करून विकतोस, त्यांच्या हार्डडिस्कांचं स्कॅनिंग करवायचं? की नऊ वाजता तुला बाहेर पडताना बघणार्‍या वॉचमनची साक्ष? की तुझ्या इमारतीच्या कोपर्‍यात जाळलेल्या कचर्‍यात पडलेले रक्ताळलेल्या बॅगेचे अवशेष?"
क्षमाचा भाऊ निश्चल उभा होता. त्याच्या डोळ्यांत पश्चात्तापाचा मागमूसही नव्हता.
"पण का?" त्याचे आई-वडिल म्हणाले.
"ऑनर किलिंग!" रमेश एव्हढंच म्हणाला.
"तिचा लॅपटॉप मी बरेचदा घेऊन यायचो. तो बघताना तिचे बॉसबरोबर चालू असलेले धंदे मला कळले. तिचे त्याच्याबरोबरच्या जवळीकीचे फोटो आणि तिचे इतरही मित्रांबरोबरचे फोटो पाहून मला तिची घृणा वाटू लागली होती. तिला मारून टाकूनच आमच्या घराची अब्रू वाचवता आली असती. म्हणून मी आधी तिचे सगळे घाणेरडे चाळे लॅपटॉपवरून मिटवून टाकले आणि त्याच रात्री तिलासुद्धा! ती होतीच त्या लायक!" क्षमाच्या भावाच्या वक्तव्यांनी त्याचे आई-वडील स्तब्ध झाले होते.
"आणि तू? माणूस म्हणायच्या तरी लायक आहेस का?" रमेशनं त्याच्याकडे तुच्छतेनं पाहिलं.
शिंदेंनी एव्हाना पोलिस व्हॅन बोलावली होती.
रमेशनं क्षमाच्या बॉसलाही पुरता पोचवायची व्यवस्था केली.
दोन दिवसांच्या रेस्टनंतर रमेश पुन्हा ऑफिसात आला तेव्हा शिंदेंनी त्याचं टेबल आवरून ठेवलं होतं. सगळ्या घटनाक्रमानंतर रमेशची मळमळ बरीच कमी झाली होती.
"तब्येत कशी आहे साहेब आता?"
"म्हटलं होतं ना शिंदे. पोलिस तपास हाच माझा इलाज आहे!" रमेश स्मितहास्य करत म्हणाला.
एव्हढ्यात एक हवालदार धावत आला.
"साहेब! इमर्जन्सी आहे. दोन गल्ल्या सोडून एका ठिकाणी फायरिंगचा रिपोर्ट आलाय!"
रमेश आल्यापावलीच बाहेर पडला. आणि पाठोपाठ शिंदे.
(समाप्त) (पूर्ण वाचल्याबद्दल धन्यवाद!)
टीप - रहस्यकथांचा पहिलाच प्रयत्न होता, त्यामुळे चूक भूल माफ करा, पण काय चुकलंय ते सांगादेखील! म्हणजे पुढच्या वेळेस टाळता येईल (अजून आहेच का हौस?)
11/09/2010
हत्या -३
भाग -१ आणि
भाग -२ पासून पुढे
"शिंदे, चला चटकन. बहुतेक आपण योग्य रस्त्यावर आहोत." रमेश पत्ता लिहिलेलं पान उचलून घेत म्हणाला.
"साहेब, ह्या हार्डडिस्कचं काही होऊ शकत नाही." तो पोरगेला तरूण एकदम म्हणाला.
"काय? का?" रमेश म्हणाला, पण एकदम त्याला वेळ जात असल्याची जाणीव झाली. "बरं सोड. निघ आता तू. आम्ही नंतर बोलावू तेव्हा सविस्तर सांग." असं म्हणत तो खोलीबाहेर पडला देखील. तो तरूण दोन सेकंद दरवाज्याकडे बघत राहिला. मग त्यानं समोरच्या हवालदाराकडे बघितलं. हवालदारानं खांदे उडवले. मग तरूणानंही खांदे उडवले आणि जागेवरून उठला.
-------------------------
रमेश आताशा खून झालेल्या इमारतीजवळ आला.
"साहेब, आपण इथे का आलोय?" शिंदे म्हणाले.
"पेशन्स शिंदे, आपण अजून कुठेही आलेलो नाही." आणि त्यानं जीप इमारतीवरून पुढे घेतली. दोन गल्ल्या सोडल्यावर तिसर्‍या गल्लीत एका इमारतीपाशी येऊन रमेशनं जीप थांबवली. सहसा शिंदे जीप चालवत, पण जेव्हा रमेश एक्सायटेड असे, तोच जीप चालवत असे.
रमेश धडाधड जिने चढून तिसर्‍या मजल्यावर पोचला आणि ३०१ नंबरच्या फ्लॅटकडे त्यानं पाहिलं. दरवाज्यावर मोठं कुलूप लटकलेलं होतं. शिंदे मागून धावत आले आणि त्यांना हताशपणे उभा रमेश दिसला.
"आपल्याला बहुतेक उशीर झाला." रमेश म्हणाला आणि दरवाज्याची पाहणी करू लागला. "दरवाजा तोडून आत शिरण्यात काही लॉजिक नाहीये. आपल्याकडे तेव्हढे सबळ पुरावे नाहीत. शेजारी पाजारी विचारा चावी आहे का कुणाकडे?" रमेश अर्धवट स्वतःशी आणि अर्धवट शिंदेंशी बोलत होता.
दरवाज्यासमोरच्या जमिनीवरून आणि कुलूपावरून घर वापरात असल्याचं स्पष्ट होतं. अगदी सकाळपर्यंत कुणीतरी घरात होतं हे रमेशनं पक्कं ताडलं होतं. पण त्याच्या डोक्यात आत्ता जे चालू होतं, त्याचा त्याला संदर्भ लागत नव्हता. रोहनचं कोडं विचित्रच होतं. त्याला कुठल्याही स्थितीत त्या घरात शिरणं भाग होतं.
शिंदेंनी शेजारच्या घराची बेल वाजवल्यावर शेजार्‍यांनी दार उघडलं.
"रोहन इथेच राहतो ना?" रमेश दरवाज्यात उभा राहूनच विचारत होता.
"हो हो..इथेच" शेजारी पोलिसांना दारात पाहून थोडा हबकला होता.
"आणि कुणी राहतं त्याच्यासोबत?"
"नाही साहेब, एकटाच राहतो."
"नक्की?"
"हो साहेब!"
"तो सकाळी पेपरसुद्धा टाकतो का?"
"होय साहेब! खूप मेहनती पोरगा आहे. पेपर टाकत टाकत त्यानं शिक्षण पूर्ण केलं आणि नोकरी लागल्यावरसुद्धा अजूनही सकाळी पेपर टाकायला जातो आणि मग कामावर जातो."
रमेशच्या डोक्यातली चक्र खूप वेगानं फिरू लागली होती. "त्या घरात दरवाजा न तोडता शिरण्याचा काही मार्ग?" रमेशनं शेजार्‍याकडे रोखून पाहत विचारलं.
रमेशनं अंतराचा अंदाज घेत, तिसर्‍या मजल्यावरच्या शेजारच्या गॅलरीतून रोहनच्या गॅलरीत उडी टाकली. क्षणभर शिंदेंचं हृदय बंदच पडलं होतं.
गॅलरीच्या खिडकीच्या गजांतून आत हात घालून त्यानं दरवाजा आतून उघडला आणि तो घरात शिरला.
थोड्या वेळाने काही पुस्तकं, दोन रुमालात गुंडाळलेले ग्लास आणि काही कागदपत्र एका पिशवीत भरून त्यानं शेजारच्या गॅलरीत शिंदेंकडे भिरकावली आणि मग पुन्हा एक उडी मारून तो परतला.
"शिंदे, आपल्याला हे घर उघडायसाठी सर्च वॉरंट मिळण्याची सोय ऑलमोस्ट झालीय." तो विचारमग्न मुद्रेनं म्हणाला. आणि मग शेजार्‍याकडे वळून म्हणाला. "तुमची खात्री आहे की रोहन एकटाच राहायचा?"
"होय, नक्कीच साहेब. नक्कीच तो एकटा राहायचा, लहानपणापासून तो इथेच राहतो, त्याचे आई-वडीलही इथेच गेले होते, मी त्यांनाही ओळखायचो. पण तुम्ही असं का विचारताय साहेब?"
"कारण घरात दोन माणसं वावरत असल्याचं जाणवत होतं. असो. शिंदे, चला, आज बहुतेक घरी जाणं मुष्किल होणार आहे." मग तो पुन्हा शेजार्‍याकडे वळून म्हणाला. "तुमची खूप मदत झाली. रोहन परतला किंवा काहीही ठावठिकाणा लागला, तरी लगेच ह्या नंबरवर फोन करा." असं म्हणत रमेशनं त्याचा मोबाईल नंबर लिहिलेला एक कागदाचा कपटा काढून शेजार्‍याच्या हातात दिला.
"साहेब, पण त्या रानडेंचं काय?" शिंदेंनी इमारतीतून बाहेर पडता पडता प्रश्न केला.
"सध्या रानडेंना आपण बाजूला ठेवू. आधी मला ह्या रोहनचा ठावठिकाणा लावायचाय." शिंदेंना प्रश्न पडला होता, की रोहनविरूद्ध असं काय मिळालंय रमेशला?
बोलत बोलत रमेश गाडीकडे जायच्याऐवजी मुख्य रस्त्याकडे चालत निघाला. शिंदे सावध झाले. रमेश 'उमाकांत पेपर एजन्सी' लिहिलेल्या दुकानाजवळ आला.
-------------------------
"डॉक्टर, तुम्हाला काय वाटतंय हे वाचून?" रमेश डॉक्टरांच्या चेहर्‍यावरच्या भावांचं निरीक्षण करत होता. डॉक्टर शांतपणे त्या फाटक्या, विटलेल्या वहीतली शिल्लक पानं वाचत होते.
दिवस - १
धूर. हा धूर घेरून राहिलाय मला. धुरानं अख्खा आसमंत भरून गेलाय की फक्त मलाच घेरून राहिलाय हा धूर? आणि खरंच धूर आहे? धुराच्या ह्या विळख्यात संवेदना खरंच बोथट होताहेत की बोथट झाल्याचा नुसताच भास? पावलं अचानक हलकी वाटायला लागलीत. मी हलका अगदी पिसासारखा होतोयसं वाटतंय. हे सत्य की स्वन? वास्तव की आभास? खरं की खोटं? हे सगळे विचार योग्य की अयोग्य आणि हा धूर?
इथे असं धुरानं वेढलेल्या बागेत फिरताना 'तो' कुठे असतो? का येत नाही तो इथे? मी निघतो, तेव्हा अगदी तोंडभरून हो म्हणतो, पण मग येतंच नाही. आता दोन वर्षं उलटली इथे येऊन, पण त्याच्या वागण्यात काहीच फरक नाही. जाऊ दे झालं. तिथे खोलीत तरी तो सोबत असतोच ना! आपला सांगाती, आपला सोबती. पण तो इथे येत नाही. आपणही कधी खोदून विचारत नाही. निघताना येतोस का? म्हणून विचारलं तर हो म्हणतो आणि 'तू पुढे हो' म्हणून सांगतो. पण येत कधीच नाही. मी एकटाच इथे ह्या धुराच्या साम्राज्यात. पण खोलीत कधी असा धूर दिसत नाही. पण तो आसपासच कुठेतरी असल्याची जाणीव सतत असते. पुन्हा ह्या धुराला एक चिरपरिचित असा गंध येतो. काय नातं आहे ह्या गंधाशी आपलं? हा गंध खोलीतही येत राहतो. खोलीत 'तो' सोबत असतो, तेव्हा हे चित्रविचित्र भासही होत नाहीत. नाही नाही! मी खोलीतच राहायला पाहिजे. 'तो' सोबत असला की हे बेकार भास होणार नाहीत. पावलं हलकी काय! डोकं जड काय!
दिवस - ५
काल काकू म्हणाल्या त्याप्रमाणे हा खरंच माझ्याबरोबर येईल का इथे? मी आजही विचारलं त्याला येताना, तर तो नेहमीसारखाच 'येतो' म्हणाला. आता बराच वेळ होत आला. ही आजूबाजूची माणसंही परत जायला लागलीत हळूहळू. हा आजही येणार नाही की काय?
आयला! तो चक्क येतोय! इकडेच येतोय. आज दोन वर्षं उलटून गेलीयेत इकडे येऊन. पहिल्यांदाच त्याला इथे पाहतोय. मी तर स्वतःच इथे येणं सोडणार होतो. 'तो' बागेत नसतो, तेव्हा करमत नाही मला म्हणून. पण मग काकूंनी खूप आग्रह केला, म्हणून आलो आजपण. तर चक्क हा आला इथे. आत्ता त्याला पाहण्यासारखं आहे. खोलीत मारे मला शहाणपणा शिकवत असतो, आणि इथे कसा भिजलेल्या मांजरासारखा येतोय. इकडे तिकडे चोरासारखा पाहत का येतोय हा? कसा का असेना, येतोय हे महत्वाचं! आता कदाचित हा धूरही जाईल. स्वच्छ हवेत श्वास घेता येईल. एखादेवेळेस फुलांचा सुगंधही जाणवेल आपल्याला. तोच तो गंध कायम घेऊन विटलोय मी. अरे पण हा इतका हळूहळू का येतोय?
वेडाच आहे हा! मी हाका मारल्या तशी सगळी लोकं पाहायला लागली म्हणून हा घबरून चक्क आल्यापावली परत गेला. पण जाताना मात्र अगदी जोरात पळून गेला. कमालच झाली. आता सगळे शांत असताना मी ओरडून हाका मारल्यावर लोक पाहणारच ना! त्यात लाजण्यासारखं काय आहे? विचारूया आता जाऊन, एव्हढं काय अगदी!
दिवस - ४०
गेल्या दोन महिन्यांपासून हा माझ्याबरोबर इथे येतो खरा, पण तेव्हापासून त्याचं बोलणं कमी झालंय. बागेतही मी ह्याच्याशी बोलतो, तेव्हा आजूबाजूचे वळून बघतात म्हणून हा नुसताच कावराबावरा होऊन इकडे तिकडे पाहत राहतो. काहीतरी जुजबी बोलतो. आणि त्यामुळे खोलीतही जास्त बोलत नाही. रागावलाय का माझ्यावर तेही कळत नाही. खोलीत हे विचारावं तर विषय बदलतो. काहीतरी बिनसलंय खास. आत्ता इथे बागेत विचारूही शकत नाही त्याला. पुन्हा बावरून जायचा. पण एक मात्र खरं. धूर कमी व्हायला लागलाय. की तसा भास होतोय मला? की मुळात धूर हाच भास आहे?
-------------------------
डॉक्टर कुर्लेकरांनी 'मनःशांती उपचार केंद्र' लिहिलेली ती छोटीशी वही खाली ठेवली आणि नाकावर घसरलेल्या चष्म्याच्या वरून रमेशकडे पाहिलं. रमेशच्या चेहर्‍यावर मोठं प्रश्नचिन्ह साफ दिसत होतं.
"माझा प्राथमिक निष्कर्ष आहे - मल्टिपल.."
"पर्सनालिटी डिसॉर्डर?" रमेश एक्साईट होऊन म्हणाला.
डॉक्टरांनी फक्त हुंकार भरला आणि म्हणाले, "ही त्याला केंद्रात असताना लिहायला दिलेली डायरी वाटते. ह्याचा उपयोग करून बहुतेक, पुढील उपचारांची दिशा ठरवली जाते. पण ही वही रुग्णाला कुणी देणार नाही."
"कदाचित तो चोरून घेऊन आला असेल, तिथून येताना."
"शक्य आहे. आणि ती त्यानं नीट ठेवल्याचं दिसत नाहीये. अर्ध्याहून अधिक पानं गायब आहेत."
"घरात दिसली तरी नाहीत, एक्स्टेन्सिव्ह सर्च करावी लागेल."
"म्हणजे हा खुनी असू शकतो."
"एक मिनिट, पण आधी तो हिंसक आहे का? किंवा त्याचा आजार कितपत आहे, हे आपल्याला त्याच्या डॉक्टरांशी बोलूनच कळेल." डॉक्टर वहीवर टिचकी मारत म्हणाले, "किंवा तो अजून आजारी आहे का?" डॉक्टरांनी पुन्हा चष्म्यावरून त्याच्याकडे रोखून पाहिलं.
"तो अजून आजारी आहे हे नक्की. कारण तो पेपर एजन्सीमध्ये 'जीतू' ह्या नावाने ओळखला जातो आणि नंतर कामावर जाताना ओळखता येणार नाही इतपत त्याच्या व्यक्तिमत्वात बदल होतो."
"पण हा डिसगाईज कशावरून नसेल?"
"कारण त्याच्या घरात दोन माणसं वावरत असल्यासारख्या गोष्टी आहेत. दारूचे दोन दोन ग्लास, आंघोळीचे दोन टॉवेल. दोन टूथब्रश, दोन साबण. आणि हातांचे ठसे मात्र एकाच माणसाचे!"
"ह्म्म." डॉक्टर विचारात पडले. "आपण मनःशांती उपचार केंद्रात जायला हवं."
-------------------------
रमेश थकूनभागून पोलिस स्टेशनात परत आला तेव्हा संध्याकाळचे आठ वाजत आले होते.
"साहेब, काही कळलं पुढे?" शिंदे म्हणाले.
"एव्हढंच की हा रोहन फार वर्षांपूर्वीपासून मनोरुग्ण आहे." रमेश खुर्चीत विसावत म्हणाला. "तो बरा झाला अशी उपचार केंद्राची खात्री पटली म्हणून त्याला ८ वर्षांपूर्वी सोडून देण्यात आलं. हा जीतू-रोहनचा खेळ पार तेव्हापासून चालूच आहे."
"म्हणजे त्यानं खून केलेला असू शकतो?"
"शक्य आहे. कारण त्यानं केलेल्या भरमसाठ कॉल्सवरून तो क्षमाला चांगला ओळखत असावा. त्यामुळे लॉक न तोडता बेल वाजवून तो आत जाऊ शकतो."
"कदाचित त्याचं अफेयरही असू शकतं तिच्याशी." शिंदेंचं हे वाक्य का कुणास ठाऊन रमेशला खटकलं. "आणि कदाचित तिनं त्यालाही डम्प करायची भाषा केली असेल, त्यामुळे हिंसक होऊन त्यानं तिचा खून केलेला असावा."
रमेशला आता पुन्हा तीच मळमळ जाणवू लागली. कदाचित दिवसाच्या थकव्याचा परिणाम असावा, असं समजून रमेशनं दुर्लक्ष केलं.
"पण गंमत ही आहे शिंदे, की जरी रोहननं खून केला असला, तरी ते जीतूला कळणार नाही आणि जीतूनं केला असला, तर ते रोहनला कळणार नाही!"
शिंदे पूर्ण गोंधळले होते.
"पण साहेब, तुम्ही त्या रानडेंना का मोकळं सोडलंयत?"
"ह्म्म्म. तुम्ही म्हणता तर उद्या चलू तिथे, पण मला वाटत नाही तिथे फारसं काही हाती लागेल."
"पण साहेब, मला एक कळत नाही, तुम्ही नेहमी शेजार्‍यांची कसून चौकशी करता, मग ह्यावेळी असं का?"
"शिंदे, रानडे खुनाच्या दिवशी रात्री शहराबाहेर होते, ह्याची भक्कम ऍलिबी आहे त्यांच्याजवळ. त्यांच्या नातेवाईकांकडे मी तिथल्या इन्स्पेक्टरला पाठवून मी खातरजमा करून घेतलीय आधीच. त्यामुळे त्या मजल्यावर कुणीच उरत नाही. आणि क्षमाच्या तोंडावर हात दाबून धरल्याचे वळ आहेत, त्यामुळे बहुतेक तिचा आवाज कुणी ऐकला नसल्याची शक्यता मान्य करून इमारतीतल्या बाकी रहिवाशांंवर विश्वास ठेवणं भाग आहे सध्या!"
"पण साहेब, तुम्हाला ठाऊक आहे का? क्षमा राहत होती तो फ्लॅटदेखील रानडेंचाच आहे. क्षमा भाडेकरू होती!"
"काय सांगताय काय शिंदे?" रमेश चपापला. "हा तपशील माझ्या नजरेतून कसा काय सुटला?"
"छोटासा तपशील होता साहेब. तुम्ही गेल्यावर मी मोकळाच होतो, म्हणून क्षमाच्या कपाटातून मिळालेली सगळी कागदपत्रं वाचत होतो, तेव्हा माझ्या लक्षात आलं."
"ग्रेट जॉब शिंदे!" रमेश कौतुकानं म्हणाल्यावर शिंदेंनाही आनंद झाला. "बरं पण आता उशीर झालेला आहे. तुमची ड्यूटीही संपलीय. आता तुम्ही घरी जाऊन आराम करा. उद्या पुन्हा दगदग आहेच!" रमेश टेबल सारखं करत म्हणाला.
"पण साहेब तुम्ही?"
"हा बहुतेक पोस्टमॉर्टेमचा आणि इतर फॉरेन्सिक्सचा रिपोर्ट आलाय. तो स्टडी करतो जरा आणि काही वॉरंट्स मिळवण्यासाठी थोडी फॉर्मॅलिटी करावी लागेल तीही पूर्ण करतो. तुम्ही व्हा पुढे!"
"अरे हो साहेब, ते सांगायचंच राहिलं, रिपोर्ट्स आल्याचं! आणि उद्या बहुतेक त्या क्षमाची फॅमिली बॉडी कलेक्ट करेल त्याचे कागद मी तयार केलेत, तुम्हाला सह्या तेव्हढ्या करायला लागतील. आणि हो, ते पत्रकार लोक आले होते. खून उघडकीस आल्या दिवसापासून तुम्हाला शोधताहेत. मी ब्रीफिंग दिलंय नेहमीचंच." शिंदे डोळे मिचकावत म्हणाले. "पण अजून आठवडाभर तरी जोशातच असतील ते लोक. नंतर काही नवीन सनसनाटी बातमी आली, तर आपलं नशीब!"
"थँक्स शिंदे. तुम्ही माझं बरंच काम हलकं केलंत. उद्या भेटू." तो हसून म्हणाला.
शिंदे गेल्यावर तो पोस्टमॉर्टेम रिपोर्ट, ते बॉडी कलेक्ट करण्याचे कागद, क्षमाच्या पॉसिबल अफेयर्सचा आणि खुनाचा संबंध, ह्या सगळ्या गोष्टींमुळे रमेशचं डोकं भणभणायला लागलं. ती मळमळ पुन्हा सुरू झाली. त्यातच दिवसभराचा आलेला प्रचंड थकवा. त्यानं डॉ. कुर्लेकरांनी दिलेल्या गोळ्या घेतल्या आणि डोळ्यावर पाण्याचा सपकारा मारण्यासाठी उठला. अजून बराच वेळ त्याला काम करायचं होतं.
-------------------------
शिंदे पोलिस स्टेशनात आले तेव्हा रमेश टेबलावरच डोकं टेकून झोपला होता.
"साहेब.." शिंदेंनी त्याच्या हातावर थोपटलं.
रमेश चटकन उठला आणि बाथरूमकडे गेला.
आज रमेश जीप चालवत नव्हता.
"पोस्टमॉर्टेममधून काही फारसं हाती लागलेलं नाही शिंदे. खून तीन वारांमुळे झाल्याचंच म्हटलंय. रात्रीच्या १० च्या जवळपास. मर्डर वेपन एक मोठा मांस कापायचा चाकू असावा असं म्हटलंय. आणि मला वाटत होतं तेच, खुनी तिच्याहून उंच असावा. जास्त झटापट झालेली नाही, हे तर आपल्यालाही दिसलं होतंच. आणि तोंडावर हात दाबून ठेवल्याचंही कन्फर्म केलंय, ज्यामुळे तिच्या स्वरयंत्रावरही ताण पडल्याचं लिहिलंय. घरामध्ये अनेक जणांच्या हातांचे ठसे मिळालेत. पण.." रमेशच्या आवाजात थोडा उत्साह आला.
"पण काय साहेब?"
आणि मी रात्रीमध्येच एका मित्राला फोन करून उठवून रोहनचे ठसे मॅच करून बघायला सांगितले आणि रोहनच्या हाताचे ठसेही तिच्या घरामध्ये असल्याचं कन्फर्म झालंय. आता फक्त मर्डर वेपन मिळालं ना शिंदे, तर बराच ताण हलका होईल आपला."
"आणि रानडे?"
"त्याच्याही हातांचे ठसे आहेत घरात. पण रानडे क्षमापेक्षा उंच नाहीत शिंदे."
"पण वार करताना जर क्षमा गुडघ्यांवर बसलेली असेल तर?"
रमेश विचारात पडून म्हणाला. "मर्डर वेपन हीच गुरूकिल्ली आहे शिंदे!" तोवर दोघे खून झालेल्या इमारतीपर्यंत पोचले.
"एक मिनिट शिंदे! आपण आधी बँकेत जाऊया. आणि मग रानडेंकडे येऊया."
दोन तासांनंतर रानडेंच्या घरातून बाहेर पडताना शिंदेंचा चेहरा थोडा पडला होता.
"काय झालं शिंदे?" रमेश शिंदेंच्या चिंताग्रस्त चेहर्‍याकडे पाहत म्हणाला.
"माझा अंदाज़ चुकला बहुतेक. रानडे निर्दोष दिसताहेत." शिंदे खजील होत म्हणाले. "बँक कर्मचार्‍याचं स्टेटमेंट आणि रानडेंचं स्टेटमेंट एग्झॅक्ट मॅच होतंय. क्षमाच्या खात्यात पैसे नसल्यानं रानडेंनी चेक दिला असेल आणि पुढच्या भाड्यातून पैसे वळतेही झालेत. रानडे क्षमाला मुलीसमान मानत होते असं जे ते सांगताहेत, ते एकंदर खरं दिसतंय साहेब!"
रमेश अजूनही विचारात होता. "इथेच तुम्ही चुकता शिंदे. एकतर पराकोटीचा अविश्वास नाहीतर पटकन विश्वास!" तो शांतपणे जीपच्या पॅसेंजर सीटवर बसत म्हणाला. "बँक कर्मचारी विकतही घेतला जाऊ शकतो. स्टेटमेंट पाठही केलं जाऊ शकतं."
शिंदे गोंधळून गेले होते. रमेशच्या चेहर्‍याकडे बघत अदमास घेण्याचा फोल प्रयत्न करत होते.
"आता असं करा. आपण त्या फेक सिमकार्डच्या फोन कंपनीच्या ऑफिसात जाऊ. गेल्या चार पाच केसेसमुळे तिथे माझा एक चांगला मित्र झालाय. आणि हो, त्या हार्डडिस्कवाल्याबद्दल तर मी विसरूनच गेलो होतो. रस्त्यात त्याच्या दुकानावर घ्या गाडी. आणि पाटीलना फोन करून क्षमाच्या फ्लॅटची आणि इमारतीच्या ड्रेनेजची कसून झडती घ्यायला सांगा, हे घ्या" म्हणून त्यानं आपला मोबाईल त्यांच्या पुढे केला.
"साहेब, मोबाईलची बॅटरी डाऊन आहे!"
"ओह्ह! काल रात्री चार्जिंग राहिलंय. त्या हार्डडिस्कवाल्याच्या दुकानावर घ्या गाडी."
रमेशनं मोबाईल चार्जरला लावला आणि लगेच सुरू केला.
"काय म्हणत होतास काल हार्डडिस्कचं काही होणार नाही म्हणून?" रमेशचं लक्ष अजूनही मोबाईलकडेच होतं.
"साहेब, ती हार्डडिस्क नवीकोरी आहे. त्यात जो डेटा आहे, तो नुकताच कॉपी केलेला आहे, त्याव्यतिरिक्त त्यात कधीच काहीच डेटा नव्हता, त्यामुळे रिकव्हर कसा करणार?"
"ओह्ह...म्हणजे लॅपटॉपची हार्ड डिस्क बदलली गेलीय?"
"होय साहेब!"
"मी कंपनीत विचारून बघतो. पण समजा बाहेरून कुणी बदलली असेल, तर नवी हार्डडिस्क कुठून घेतलीय ते कळेल का सिरियल नंबरवरून?" मोबाईल सुरू झाला होता, एक अनरेड मेसेज होता.
"तसं अवघड आहे कारण इन्स्टॉल करायला ऍडमिन राईट्स लागतील, पण एखादा कॉम्प्युटर एक्सपर्ट किंवा हॅकर करू शकेल साहेब. आणि हार्डडिस्कचे मेजर सप्लायर्स माझ्या ओळखीचे आहेत तसे, पण त्यांच्याकडून कुणी विकत घेऊन कुणाला विकली हे कळणं अवघड आहे!"
रमेशला मिस्ड कॉल्सचा मेसेज होता, त्याने त्या नंबरवर कॉल लावला. पलिकडचा आवाज ऐकल्याबरोबर रमेश उठून उभा राहिला. दोन मिनिटांनी त्यानं फोन ठेवला.
"शिंदे, मी घोळ घातला. रोहन ऊर्फ जीतू सकाळी घरी येऊन गेला. आणि माझा मोबाईल बंद होता." रमेश वैतागून म्हणाला. "चला लवकर, आज सर्च वॉरंटही आहे, झडती घेऊ घराची!"
रमेश आणि शिंदेंना रोहनच्या घरून काहीही मिळालं नाही. पण बहुतेक फक्त रोहनच गायब झाला होता. जीतू अजूनही रात्री घरी येऊन पहाटे गायब होत होता. तो पहाटे 'उमाकांत पेपर एजन्सी' वरून पेपरही घेऊन गेला. पण मग मात्र गायब झाला होता. आता रात्रीची वाट बघण्याखेरीज मार्ग नव्हता. दोन कॉन्स्टेबल्सना सिव्हिल ड्रेसमध्ये त्याच इमारतीत थांबण्यास सांगून रमेश क्षमाच्या आई-वडिलांनी दिलेल्या पत्त्यावर निघाला. आज क्षमाचे अंत्यसंस्कार होते. रमेशला का कुणास ठाऊक तिथे जावंसं वाटत होतं.
-------------------------
"शिंदे! क्षमाच्या आई-वडिलांकडून त्यांचा शहरातला पत्ता तुम्ही लिहून घेतला होतात?" रमेश स्मशानातून बाहेर पडताना म्हणाला.
"हो!"
"ते तिच्या सख्ख्या भावाकडे थांबलेत असं म्हणाले होते?"
"हो!"
"मग शिंदे, हे मला सांगणार कोण?" रमेश वैतागला होता.
"मला काही वावगं वाटलं नाही!"
"तुम्ही शेजार्‍यांच्या मागे लागता शिंदे पण सख्ख्या भावाकडून कितीतरी महत्वाचे क्ल्यू लागू शकतात एव्हढं साधं तुम्हाला कळू नये?"
"पण साहेब, तो हल्लीहल्लीच शहरात आलाय. लहान आहे तो. कॉम्प्युटरचा कसलासा कोर्स करतोय म्हणत होते!"
"आणि तो सख्ख्या थोरल्या बहिणीबरोबर राहत नव्हता!" रमेश शिंदेंकडे रोखून पाहत म्हणाला. शिंदे ओशाळले. "उद्या सकाळीच त्याला स्टेशनात बोलावून घ्यायची जवाबदारी तुमची!" शिंदेंनी मान डोलावली. "चला आता मोबाईल कंपनीच्या ऑफिसात!"
जीपमध्ये बसता बसता रमेशनं क्षमाच्या बॉसला फोन लावला आणि हार्डडिस्क बदलाबद्दल विचारू लागला.
"म्हणजे हे सिमकार्ड ज्या दुकानातून घेतलं गेलंय, त्या दुकानापासून खूपच दूरच्या एरियामध्ये जास्तीत जास्त वापरलं गेलंय तर!" रमेश त्याचा मित्र कविनकडे पाहत विचारत होता.
"होय. हे सहसा स्वस्तिक कंपाऊंडच्या भागात वापरलं गेलंय." कविन म्हणाला.
"जो हायफाय पब्ज आणि डिस्कोथेक्सचा तसंच काही कॉर्पोरेट ऑफिसेसचा भाग आहे!" रमेश म्हणाला. "आणि क्षमाच्या घराच्या बराच जवळ."
कविननं मान डोलावली. "आणि हे डिस्कंटिन्यू होऊन महिनाही झालेला नाही."
"तुम्ही लोक प्रॉफिटसाठी हे नीट व्हेरिफाय न करता कार्ड देता आणि आमचे वांधे होतात." रमेश उठत म्हणाला.
कविननं फक्त एक ओशाळवाणं स्मित केलं.
-------------------------
रात्री ८ वाजता शिंदेंना घरी सोडून रमेश पोलिस स्टेशनात पोचला, तेव्हा रमेशसाठी एक सरप्राईज वाट पाहत होतं.
"मी आरती. क्षमाची मैत्रीण!" थोडीशी दबकूनच इकडे तिकडे बघत ती तरूणी म्हणाली. "मला तुम्हाला काही सांगायचं होतं."
रमेशचे डोळे चमकले. "पण तुम्ही त्या दिवशी.."
"मी सुट्टीवर होते. आज परत आले, तर सगळं कळलं."
"ह्म्म.. बोला बोला, तुम्हाला जे काही माहिती आहे, ते सगळं सांगा."
"सर, क्षमाचं दोन वर्षांपूर्वीपासून एका ४०-४५ वर्षांच्या प्रौढ श्रीमंत माणसाशी अफेयर होतं."
"काय?" रमेशला पुन्हा एकदा शॉक बसला. केस गुंततच चालली होती.
"होय सर! ती पूर्णपणे त्याच्यात गुंतली होती. पण तो विवाहित होता. ही लग्नासाठी मागे लागत होती. पण तो टाळाटाळ करत होता. मग एके दिवशी कंटाळून त्यानं हिला टाळायला सुरूवात केली. पण हिचा इगो दुखावला गेला. मग हिनं त्याच तिरीमिरीत दोन-तीन अफेयर्स केली. पण तिचं मन मात्र 'त्या'च्यातच गुंतलेलं होतं. ती तरीही अधूनमधून त्याच्या मागे लागायची. त्यानंही हिला पुरतं टाकलं नव्हतं. ती मला विश्वासात घेऊन बरंच सांगायची."
"त्याचं नाव पुरुषोत्तम रानडे तर नव्हतं ना?" रमेशनं धीर करून प्रश्न विचारला.
"मला नाव ठाऊक नाही साहेब. ती फक्त घटना सांगायची. तिचे नॉर्मल बॉयफ्रेंड्स मात्र मला सगळे ठाऊक होते. सध्याच तिनं आमच्याच ऑफिसातल्या रोहनला गाठलं होतं."
केस प्रचंड गुंतली होती. त्यातच ह्या सगळ्या वर्णनांमुळे त्याची मळमळ पुन्हा उफाळून आली.
"बरं ते लोकं कुठे भेटायचे काही कल्पना?"
"नाही सर. ते फोनवर सुद्धा काही विचित्र कोडवर्ड्समध्ये बोलायचे."
"तुम्ही माझी खूप मोठी मदत केलीत. ह्यापुढेही काहीही आठवलं तर लगेच मला कळवा." असं म्हणून रमेशनं अजून एक कागदाचा कपटा घेऊन त्यावर मोबाईल नंबर लिहून तिला दिला आणि मनातल्या मनात मोबाईल चार्जर जवळच बाळगण्याची खूणगाठ बांधली.
-------------------------
रमेशला प्रचंड त्रास होत होता. आरती गेल्यानंतर मळमळ प्रचंड वाढली होती. त्यानं डॉ. कुर्लेकरांच्या गोळ्यादेखील घेतल्या, पण काहीच फरक पडत नव्हता. आरतीच्या स्टेटमेंटमुळेच कदाचित त्याची अवस्था इतकी बिकट झाली होती. रात्रीचे दहा वाजत होते, ड्यूटीवरचे हवालदार बदलले होते, आणि रमेश आपल्या विचित्र शारीरिक आणि मानसिक अवस्थेत अडकून पडला होता.
अचानक त्याचा फोन वाजू लागला.
"साहेब!" हवालदार मुसळेंचा फोन होता. "जीतू हाताला लागलाय. अगदी अलगद चालत जाळ्यात आला."
'तो अलगदच येणार, खून तर रोहनने केलाय ना!' रमेश फोन ठेवता ठेवता स्वतःशीच म्हणाला. आणि त्यानं डॉ. कुर्लेकरांना फोन लावला.
क्रमशः (ह्याबद्दल क्षमस्व, पण पुढच्या भागात संपणार नक्की! पहिलाच प्रयत्न आहे रहस्यकथेचा, कृपया सांभाळून घ्या!)
भाग -४
भाग -२ पासून पुढे
"शिंदे, चला चटकन. बहुतेक आपण योग्य रस्त्यावर आहोत." रमेश पत्ता लिहिलेलं पान उचलून घेत म्हणाला.
"साहेब, ह्या हार्डडिस्कचं काही होऊ शकत नाही." तो पोरगेला तरूण एकदम म्हणाला.
"काय? का?" रमेश म्हणाला, पण एकदम त्याला वेळ जात असल्याची जाणीव झाली. "बरं सोड. निघ आता तू. आम्ही नंतर बोलावू तेव्हा सविस्तर सांग." असं म्हणत तो खोलीबाहेर पडला देखील. तो तरूण दोन सेकंद दरवाज्याकडे बघत राहिला. मग त्यानं समोरच्या हवालदाराकडे बघितलं. हवालदारानं खांदे उडवले. मग तरूणानंही खांदे उडवले आणि जागेवरून उठला.
-------------------------
रमेश आताशा खून झालेल्या इमारतीजवळ आला.
"साहेब, आपण इथे का आलोय?" शिंदे म्हणाले.
"पेशन्स शिंदे, आपण अजून कुठेही आलेलो नाही." आणि त्यानं जीप इमारतीवरून पुढे घेतली. दोन गल्ल्या सोडल्यावर तिसर्‍या गल्लीत एका इमारतीपाशी येऊन रमेशनं जीप थांबवली. सहसा शिंदे जीप चालवत, पण जेव्हा रमेश एक्सायटेड असे, तोच जीप चालवत असे.
रमेश धडाधड जिने चढून तिसर्‍या मजल्यावर पोचला आणि ३०१ नंबरच्या फ्लॅटकडे त्यानं पाहिलं. दरवाज्यावर मोठं कुलूप लटकलेलं होतं. शिंदे मागून धावत आले आणि त्यांना हताशपणे उभा रमेश दिसला.
"आपल्याला बहुतेक उशीर झाला." रमेश म्हणाला आणि दरवाज्याची पाहणी करू लागला. "दरवाजा तोडून आत शिरण्यात काही लॉजिक नाहीये. आपल्याकडे तेव्हढे सबळ पुरावे नाहीत. शेजारी पाजारी विचारा चावी आहे का कुणाकडे?" रमेश अर्धवट स्वतःशी आणि अर्धवट शिंदेंशी बोलत होता.
दरवाज्यासमोरच्या जमिनीवरून आणि कुलूपावरून घर वापरात असल्याचं स्पष्ट होतं. अगदी सकाळपर्यंत कुणीतरी घरात होतं हे रमेशनं पक्कं ताडलं होतं. पण त्याच्या डोक्यात आत्ता जे चालू होतं, त्याचा त्याला संदर्भ लागत नव्हता. रोहनचं कोडं विचित्रच होतं. त्याला कुठल्याही स्थितीत त्या घरात शिरणं भाग होतं.
शिंदेंनी शेजारच्या घराची बेल वाजवल्यावर शेजार्‍यांनी दार उघडलं.
"रोहन इथेच राहतो ना?" रमेश दरवाज्यात उभा राहूनच विचारत होता.
"हो हो..इथेच" शेजारी पोलिसांना दारात पाहून थोडा हबकला होता.
"आणि कुणी राहतं त्याच्यासोबत?"
"नाही साहेब, एकटाच राहतो."
"नक्की?"
"हो साहेब!"
"तो सकाळी पेपरसुद्धा टाकतो का?"
"होय साहेब! खूप मेहनती पोरगा आहे. पेपर टाकत टाकत त्यानं शिक्षण पूर्ण केलं आणि नोकरी लागल्यावरसुद्धा अजूनही सकाळी पेपर टाकायला जातो आणि मग कामावर जातो."
रमेशच्या डोक्यातली चक्र खूप वेगानं फिरू लागली होती. "त्या घरात दरवाजा न तोडता शिरण्याचा काही मार्ग?" रमेशनं शेजार्‍याकडे रोखून पाहत विचारलं.
रमेशनं अंतराचा अंदाज घेत, तिसर्‍या मजल्यावरच्या शेजारच्या गॅलरीतून रोहनच्या गॅलरीत उडी टाकली. क्षणभर शिंदेंचं हृदय बंदच पडलं होतं.
गॅलरीच्या खिडकीच्या गजांतून आत हात घालून त्यानं दरवाजा आतून उघडला आणि तो घरात शिरला.
थोड्या वेळाने काही पुस्तकं, दोन रुमालात गुंडाळलेले ग्लास आणि काही कागदपत्र एका पिशवीत भरून त्यानं शेजारच्या गॅलरीत शिंदेंकडे भिरकावली आणि मग पुन्हा एक उडी मारून तो परतला.
"शिंदे, आपल्याला हे घर उघडायसाठी सर्च वॉरंट मिळण्याची सोय ऑलमोस्ट झालीय." तो विचारमग्न मुद्रेनं म्हणाला. आणि मग शेजार्‍याकडे वळून म्हणाला. "तुमची खात्री आहे की रोहन एकटाच राहायचा?"
"होय, नक्कीच साहेब. नक्कीच तो एकटा राहायचा, लहानपणापासून तो इथेच राहतो, त्याचे आई-वडीलही इथेच गेले होते, मी त्यांनाही ओळखायचो. पण तुम्ही असं का विचारताय साहेब?"
"कारण घरात दोन माणसं वावरत असल्याचं जाणवत होतं. असो. शिंदे, चला, आज बहुतेक घरी जाणं मुष्किल होणार आहे." मग तो पुन्हा शेजार्‍याकडे वळून म्हणाला. "तुमची खूप मदत झाली. रोहन परतला किंवा काहीही ठावठिकाणा लागला, तरी लगेच ह्या नंबरवर फोन करा." असं म्हणत रमेशनं त्याचा मोबाईल नंबर लिहिलेला एक कागदाचा कपटा काढून शेजार्‍याच्या हातात दिला.
"साहेब, पण त्या रानडेंचं काय?" शिंदेंनी इमारतीतून बाहेर पडता पडता प्रश्न केला.
"सध्या रानडेंना आपण बाजूला ठेवू. आधी मला ह्या रोहनचा ठावठिकाणा लावायचाय." शिंदेंना प्रश्न पडला होता, की रोहनविरूद्ध असं काय मिळालंय रमेशला?
बोलत बोलत रमेश गाडीकडे जायच्याऐवजी मुख्य रस्त्याकडे चालत निघाला. शिंदे सावध झाले. रमेश 'उमाकांत पेपर एजन्सी' लिहिलेल्या दुकानाजवळ आला.
-------------------------
"डॉक्टर, तुम्हाला काय वाटतंय हे वाचून?" रमेश डॉक्टरांच्या चेहर्‍यावरच्या भावांचं निरीक्षण करत होता. डॉक्टर शांतपणे त्या फाटक्या, विटलेल्या वहीतली शिल्लक पानं वाचत होते.
दिवस - १
धूर. हा धूर घेरून राहिलाय मला. धुरानं अख्खा आसमंत भरून गेलाय की फक्त मलाच घेरून राहिलाय हा धूर? आणि खरंच धूर आहे? धुराच्या ह्या विळख्यात संवेदना खरंच बोथट होताहेत की बोथट झाल्याचा नुसताच भास? पावलं अचानक हलकी वाटायला लागलीत. मी हलका अगदी पिसासारखा होतोयसं वाटतंय. हे सत्य की स्वन? वास्तव की आभास? खरं की खोटं? हे सगळे विचार योग्य की अयोग्य आणि हा धूर?
इथे असं धुरानं वेढलेल्या बागेत फिरताना 'तो' कुठे असतो? का येत नाही तो इथे? मी निघतो, तेव्हा अगदी तोंडभरून हो म्हणतो, पण मग येतंच नाही. आता दोन वर्षं उलटली इथे येऊन, पण त्याच्या वागण्यात काहीच फरक नाही. जाऊ दे झालं. तिथे खोलीत तरी तो सोबत असतोच ना! आपला सांगाती, आपला सोबती. पण तो इथे येत नाही. आपणही कधी खोदून विचारत नाही. निघताना येतोस का? म्हणून विचारलं तर हो म्हणतो आणि 'तू पुढे हो' म्हणून सांगतो. पण येत कधीच नाही. मी एकटाच इथे ह्या धुराच्या साम्राज्यात. पण खोलीत कधी असा धूर दिसत नाही. पण तो आसपासच कुठेतरी असल्याची जाणीव सतत असते. पुन्हा ह्या धुराला एक चिरपरिचित असा गंध येतो. काय नातं आहे ह्या गंधाशी आपलं? हा गंध खोलीतही येत राहतो. खोलीत 'तो' सोबत असतो, तेव्हा हे चित्रविचित्र भासही होत नाहीत. नाही नाही! मी खोलीतच राहायला पाहिजे. 'तो' सोबत असला की हे बेकार भास होणार नाहीत. पावलं हलकी काय! डोकं जड काय!
दिवस - ५
काल काकू म्हणाल्या त्याप्रमाणे हा खरंच माझ्याबरोबर येईल का इथे? मी आजही विचारलं त्याला येताना, तर तो नेहमीसारखाच 'येतो' म्हणाला. आता बराच वेळ होत आला. ही आजूबाजूची माणसंही परत जायला लागलीत हळूहळू. हा आजही येणार नाही की काय?
आयला! तो चक्क येतोय! इकडेच येतोय. आज दोन वर्षं उलटून गेलीयेत इकडे येऊन. पहिल्यांदाच त्याला इथे पाहतोय. मी तर स्वतःच इथे येणं सोडणार होतो. 'तो' बागेत नसतो, तेव्हा करमत नाही मला म्हणून. पण मग काकूंनी खूप आग्रह केला, म्हणून आलो आजपण. तर चक्क हा आला इथे. आत्ता त्याला पाहण्यासारखं आहे. खोलीत मारे मला शहाणपणा शिकवत असतो, आणि इथे कसा भिजलेल्या मांजरासारखा येतोय. इकडे तिकडे चोरासारखा पाहत का येतोय हा? कसा का असेना, येतोय हे महत्वाचं! आता कदाचित हा धूरही जाईल. स्वच्छ हवेत श्वास घेता येईल. एखादेवेळेस फुलांचा सुगंधही जाणवेल आपल्याला. तोच तो गंध कायम घेऊन विटलोय मी. अरे पण हा इतका हळूहळू का येतोय?
वेडाच आहे हा! मी हाका मारल्या तशी सगळी लोकं पाहायला लागली म्हणून हा घबरून चक्क आल्यापावली परत गेला. पण जाताना मात्र अगदी जोरात पळून गेला. कमालच झाली. आता सगळे शांत असताना मी ओरडून हाका मारल्यावर लोक पाहणारच ना! त्यात लाजण्यासारखं काय आहे? विचारूया आता जाऊन, एव्हढं काय अगदी!
दिवस - ४०
गेल्या दोन महिन्यांपासून हा माझ्याबरोबर इथे येतो खरा, पण तेव्हापासून त्याचं बोलणं कमी झालंय. बागेतही मी ह्याच्याशी बोलतो, तेव्हा आजूबाजूचे वळून बघतात म्हणून हा नुसताच कावराबावरा होऊन इकडे तिकडे पाहत राहतो. काहीतरी जुजबी बोलतो. आणि त्यामुळे खोलीतही जास्त बोलत नाही. रागावलाय का माझ्यावर तेही कळत नाही. खोलीत हे विचारावं तर विषय बदलतो. काहीतरी बिनसलंय खास. आत्ता इथे बागेत विचारूही शकत नाही त्याला. पुन्हा बावरून जायचा. पण एक मात्र खरं. धूर कमी व्हायला लागलाय. की तसा भास होतोय मला? की मुळात धूर हाच भास आहे?
-------------------------
डॉक्टर कुर्लेकरांनी 'मनःशांती उपचार केंद्र' लिहिलेली ती छोटीशी वही खाली ठेवली आणि नाकावर घसरलेल्या चष्म्याच्या वरून रमेशकडे पाहिलं. रमेशच्या चेहर्‍यावर मोठं प्रश्नचिन्ह साफ दिसत होतं.
"माझा प्राथमिक निष्कर्ष आहे - मल्टिपल.."
"पर्सनालिटी डिसॉर्डर?" रमेश एक्साईट होऊन म्हणाला.
डॉक्टरांनी फक्त हुंकार भरला आणि म्हणाले, "ही त्याला केंद्रात असताना लिहायला दिलेली डायरी वाटते. ह्याचा उपयोग करून बहुतेक, पुढील उपचारांची दिशा ठरवली जाते. पण ही वही रुग्णाला कुणी देणार नाही."
"कदाचित तो चोरून घेऊन आला असेल, तिथून येताना."
"शक्य आहे. आणि ती त्यानं नीट ठेवल्याचं दिसत नाहीये. अर्ध्याहून अधिक पानं गायब आहेत."
"घरात दिसली तरी नाहीत, एक्स्टेन्सिव्ह सर्च करावी लागेल."
"म्हणजे हा खुनी असू शकतो."
"एक मिनिट, पण आधी तो हिंसक आहे का? किंवा त्याचा आजार कितपत आहे, हे आपल्याला त्याच्या डॉक्टरांशी बोलूनच कळेल." डॉक्टर वहीवर टिचकी मारत म्हणाले, "किंवा तो अजून आजारी आहे का?" डॉक्टरांनी पुन्हा चष्म्यावरून त्याच्याकडे रोखून पाहिलं.
"तो अजून आजारी आहे हे नक्की. कारण तो पेपर एजन्सीमध्ये 'जीतू' ह्या नावाने ओळखला जातो आणि नंतर कामावर जाताना ओळखता येणार नाही इतपत त्याच्या व्यक्तिमत्वात बदल होतो."
"पण हा डिसगाईज कशावरून नसेल?"
"कारण त्याच्या घरात दोन माणसं वावरत असल्यासारख्या गोष्टी आहेत. दारूचे दोन दोन ग्लास, आंघोळीचे दोन टॉवेल. दोन टूथब्रश, दोन साबण. आणि हातांचे ठसे मात्र एकाच माणसाचे!"
"ह्म्म." डॉक्टर विचारात पडले. "आपण मनःशांती उपचार केंद्रात जायला हवं."
-------------------------
रमेश थकूनभागून पोलिस स्टेशनात परत आला तेव्हा संध्याकाळचे आठ वाजत आले होते.
"साहेब, काही कळलं पुढे?" शिंदे म्हणाले.
"एव्हढंच की हा रोहन फार वर्षांपूर्वीपासून मनोरुग्ण आहे." रमेश खुर्चीत विसावत म्हणाला. "तो बरा झाला अशी उपचार केंद्राची खात्री पटली म्हणून त्याला ८ वर्षांपूर्वी सोडून देण्यात आलं. हा जीतू-रोहनचा खेळ पार तेव्हापासून चालूच आहे."
"म्हणजे त्यानं खून केलेला असू शकतो?"
"शक्य आहे. कारण त्यानं केलेल्या भरमसाठ कॉल्सवरून तो क्षमाला चांगला ओळखत असावा. त्यामुळे लॉक न तोडता बेल वाजवून तो आत जाऊ शकतो."
"कदाचित त्याचं अफेयरही असू शकतं तिच्याशी." शिंदेंचं हे वाक्य का कुणास ठाऊन रमेशला खटकलं. "आणि कदाचित तिनं त्यालाही डम्प करायची भाषा केली असेल, त्यामुळे हिंसक होऊन त्यानं तिचा खून केलेला असावा."
रमेशला आता पुन्हा तीच मळमळ जाणवू लागली. कदाचित दिवसाच्या थकव्याचा परिणाम असावा, असं समजून रमेशनं दुर्लक्ष केलं.
"पण गंमत ही आहे शिंदे, की जरी रोहननं खून केला असला, तरी ते जीतूला कळणार नाही आणि जीतूनं केला असला, तर ते रोहनला कळणार नाही!"
शिंदे पूर्ण गोंधळले होते.
"पण साहेब, तुम्ही त्या रानडेंना का मोकळं सोडलंयत?"
"ह्म्म्म. तुम्ही म्हणता तर उद्या चलू तिथे, पण मला वाटत नाही तिथे फारसं काही हाती लागेल."
"पण साहेब, मला एक कळत नाही, तुम्ही नेहमी शेजार्‍यांची कसून चौकशी करता, मग ह्यावेळी असं का?"
"शिंदे, रानडे खुनाच्या दिवशी रात्री शहराबाहेर होते, ह्याची भक्कम ऍलिबी आहे त्यांच्याजवळ. त्यांच्या नातेवाईकांकडे मी तिथल्या इन्स्पेक्टरला पाठवून मी खातरजमा करून घेतलीय आधीच. त्यामुळे त्या मजल्यावर कुणीच उरत नाही. आणि क्षमाच्या तोंडावर हात दाबून धरल्याचे वळ आहेत, त्यामुळे बहुतेक तिचा आवाज कुणी ऐकला नसल्याची शक्यता मान्य करून इमारतीतल्या बाकी रहिवाशांंवर विश्वास ठेवणं भाग आहे सध्या!"
"पण साहेब, तुम्हाला ठाऊक आहे का? क्षमा राहत होती तो फ्लॅटदेखील रानडेंचाच आहे. क्षमा भाडेकरू होती!"
"काय सांगताय काय शिंदे?" रमेश चपापला. "हा तपशील माझ्या नजरेतून कसा काय सुटला?"
"छोटासा तपशील होता साहेब. तुम्ही गेल्यावर मी मोकळाच होतो, म्हणून क्षमाच्या कपाटातून मिळालेली सगळी कागदपत्रं वाचत होतो, तेव्हा माझ्या लक्षात आलं."
"ग्रेट जॉब शिंदे!" रमेश कौतुकानं म्हणाल्यावर शिंदेंनाही आनंद झाला. "बरं पण आता उशीर झालेला आहे. तुमची ड्यूटीही संपलीय. आता तुम्ही घरी जाऊन आराम करा. उद्या पुन्हा दगदग आहेच!" रमेश टेबल सारखं करत म्हणाला.
"पण साहेब तुम्ही?"
"हा बहुतेक पोस्टमॉर्टेमचा आणि इतर फॉरेन्सिक्सचा रिपोर्ट आलाय. तो स्टडी करतो जरा आणि काही वॉरंट्स मिळवण्यासाठी थोडी फॉर्मॅलिटी करावी लागेल तीही पूर्ण करतो. तुम्ही व्हा पुढे!"
"अरे हो साहेब, ते सांगायचंच राहिलं, रिपोर्ट्स आल्याचं! आणि उद्या बहुतेक त्या क्षमाची फॅमिली बॉडी कलेक्ट करेल त्याचे कागद मी तयार केलेत, तुम्हाला सह्या तेव्हढ्या करायला लागतील. आणि हो, ते पत्रकार लोक आले होते. खून उघडकीस आल्या दिवसापासून तुम्हाला शोधताहेत. मी ब्रीफिंग दिलंय नेहमीचंच." शिंदे डोळे मिचकावत म्हणाले. "पण अजून आठवडाभर तरी जोशातच असतील ते लोक. नंतर काही नवीन सनसनाटी बातमी आली, तर आपलं नशीब!"
"थँक्स शिंदे. तुम्ही माझं बरंच काम हलकं केलंत. उद्या भेटू." तो हसून म्हणाला.
शिंदे गेल्यावर तो पोस्टमॉर्टेम रिपोर्ट, ते बॉडी कलेक्ट करण्याचे कागद, क्षमाच्या पॉसिबल अफेयर्सचा आणि खुनाचा संबंध, ह्या सगळ्या गोष्टींमुळे रमेशचं डोकं भणभणायला लागलं. ती मळमळ पुन्हा सुरू झाली. त्यातच दिवसभराचा आलेला प्रचंड थकवा. त्यानं डॉ. कुर्लेकरांनी दिलेल्या गोळ्या घेतल्या आणि डोळ्यावर पाण्याचा सपकारा मारण्यासाठी उठला. अजून बराच वेळ त्याला काम करायचं होतं.
-------------------------
शिंदे पोलिस स्टेशनात आले तेव्हा रमेश टेबलावरच डोकं टेकून झोपला होता.
"साहेब.." शिंदेंनी त्याच्या हातावर थोपटलं.
रमेश चटकन उठला आणि बाथरूमकडे गेला.
आज रमेश जीप चालवत नव्हता.
"पोस्टमॉर्टेममधून काही फारसं हाती लागलेलं नाही शिंदे. खून तीन वारांमुळे झाल्याचंच म्हटलंय. रात्रीच्या १० च्या जवळपास. मर्डर वेपन एक मोठा मांस कापायचा चाकू असावा असं म्हटलंय. आणि मला वाटत होतं तेच, खुनी तिच्याहून उंच असावा. जास्त झटापट झालेली नाही, हे तर आपल्यालाही दिसलं होतंच. आणि तोंडावर हात दाबून ठेवल्याचंही कन्फर्म केलंय, ज्यामुळे तिच्या स्वरयंत्रावरही ताण पडल्याचं लिहिलंय. घरामध्ये अनेक जणांच्या हातांचे ठसे मिळालेत. पण.." रमेशच्या आवाजात थोडा उत्साह आला.
"पण काय साहेब?"
आणि मी रात्रीमध्येच एका मित्राला फोन करून उठवून रोहनचे ठसे मॅच करून बघायला सांगितले आणि रोहनच्या हाताचे ठसेही तिच्या घरामध्ये असल्याचं कन्फर्म झालंय. आता फक्त मर्डर वेपन मिळालं ना शिंदे, तर बराच ताण हलका होईल आपला."
"आणि रानडे?"
"त्याच्याही हातांचे ठसे आहेत घरात. पण रानडे क्षमापेक्षा उंच नाहीत शिंदे."
"पण वार करताना जर क्षमा गुडघ्यांवर बसलेली असेल तर?"
रमेश विचारात पडून म्हणाला. "मर्डर वेपन हीच गुरूकिल्ली आहे शिंदे!" तोवर दोघे खून झालेल्या इमारतीपर्यंत पोचले.
"एक मिनिट शिंदे! आपण आधी बँकेत जाऊया. आणि मग रानडेंकडे येऊया."
दोन तासांनंतर रानडेंच्या घरातून बाहेर पडताना शिंदेंचा चेहरा थोडा पडला होता.
"काय झालं शिंदे?" रमेश शिंदेंच्या चिंताग्रस्त चेहर्‍याकडे पाहत म्हणाला.
"माझा अंदाज़ चुकला बहुतेक. रानडे निर्दोष दिसताहेत." शिंदे खजील होत म्हणाले. "बँक कर्मचार्‍याचं स्टेटमेंट आणि रानडेंचं स्टेटमेंट एग्झॅक्ट मॅच होतंय. क्षमाच्या खात्यात पैसे नसल्यानं रानडेंनी चेक दिला असेल आणि पुढच्या भाड्यातून पैसे वळतेही झालेत. रानडे क्षमाला मुलीसमान मानत होते असं जे ते सांगताहेत, ते एकंदर खरं दिसतंय साहेब!"
रमेश अजूनही विचारात होता. "इथेच तुम्ही चुकता शिंदे. एकतर पराकोटीचा अविश्वास नाहीतर पटकन विश्वास!" तो शांतपणे जीपच्या पॅसेंजर सीटवर बसत म्हणाला. "बँक कर्मचारी विकतही घेतला जाऊ शकतो. स्टेटमेंट पाठही केलं जाऊ शकतं."
शिंदे गोंधळून गेले होते. रमेशच्या चेहर्‍याकडे बघत अदमास घेण्याचा फोल प्रयत्न करत होते.
"आता असं करा. आपण त्या फेक सिमकार्डच्या फोन कंपनीच्या ऑफिसात जाऊ. गेल्या चार पाच केसेसमुळे तिथे माझा एक चांगला मित्र झालाय. आणि हो, त्या हार्डडिस्कवाल्याबद्दल तर मी विसरूनच गेलो होतो. रस्त्यात त्याच्या दुकानावर घ्या गाडी. आणि पाटीलना फोन करून क्षमाच्या फ्लॅटची आणि इमारतीच्या ड्रेनेजची कसून झडती घ्यायला सांगा, हे घ्या" म्हणून त्यानं आपला मोबाईल त्यांच्या पुढे केला.
"साहेब, मोबाईलची बॅटरी डाऊन आहे!"
"ओह्ह! काल रात्री चार्जिंग राहिलंय. त्या हार्डडिस्कवाल्याच्या दुकानावर घ्या गाडी."
रमेशनं मोबाईल चार्जरला लावला आणि लगेच सुरू केला.
"काय म्हणत होतास काल हार्डडिस्कचं काही होणार नाही म्हणून?" रमेशचं लक्ष अजूनही मोबाईलकडेच होतं.
"साहेब, ती हार्डडिस्क नवीकोरी आहे. त्यात जो डेटा आहे, तो नुकताच कॉपी केलेला आहे, त्याव्यतिरिक्त त्यात कधीच काहीच डेटा नव्हता, त्यामुळे रिकव्हर कसा करणार?"
"ओह्ह...म्हणजे लॅपटॉपची हार्ड डिस्क बदलली गेलीय?"
"होय साहेब!"
"मी कंपनीत विचारून बघतो. पण समजा बाहेरून कुणी बदलली असेल, तर नवी हार्डडिस्क कुठून घेतलीय ते कळेल का सिरियल नंबरवरून?" मोबाईल सुरू झाला होता, एक अनरेड मेसेज होता.
"तसं अवघड आहे कारण इन्स्टॉल करायला ऍडमिन राईट्स लागतील, पण एखादा कॉम्प्युटर एक्सपर्ट किंवा हॅकर करू शकेल साहेब. आणि हार्डडिस्कचे मेजर सप्लायर्स माझ्या ओळखीचे आहेत तसे, पण त्यांच्याकडून कुणी विकत घेऊन कुणाला विकली हे कळणं अवघड आहे!"
रमेशला मिस्ड कॉल्सचा मेसेज होता, त्याने त्या नंबरवर कॉल लावला. पलिकडचा आवाज ऐकल्याबरोबर रमेश उठून उभा राहिला. दोन मिनिटांनी त्यानं फोन ठेवला.
"शिंदे, मी घोळ घातला. रोहन ऊर्फ जीतू सकाळी घरी येऊन गेला. आणि माझा मोबाईल बंद होता." रमेश वैतागून म्हणाला. "चला लवकर, आज सर्च वॉरंटही आहे, झडती घेऊ घराची!"
रमेश आणि शिंदेंना रोहनच्या घरून काहीही मिळालं नाही. पण बहुतेक फक्त रोहनच गायब झाला होता. जीतू अजूनही रात्री घरी येऊन पहाटे गायब होत होता. तो पहाटे 'उमाकांत पेपर एजन्सी' वरून पेपरही घेऊन गेला. पण मग मात्र गायब झाला होता. आता रात्रीची वाट बघण्याखेरीज मार्ग नव्हता. दोन कॉन्स्टेबल्सना सिव्हिल ड्रेसमध्ये त्याच इमारतीत थांबण्यास सांगून रमेश क्षमाच्या आई-वडिलांनी दिलेल्या पत्त्यावर निघाला. आज क्षमाचे अंत्यसंस्कार होते. रमेशला का कुणास ठाऊक तिथे जावंसं वाटत होतं.
-------------------------
"शिंदे! क्षमाच्या आई-वडिलांकडून त्यांचा शहरातला पत्ता तुम्ही लिहून घेतला होतात?" रमेश स्मशानातून बाहेर पडताना म्हणाला.
"हो!"
"ते तिच्या सख्ख्या भावाकडे थांबलेत असं म्हणाले होते?"
"हो!"
"मग शिंदे, हे मला सांगणार कोण?" रमेश वैतागला होता.
"मला काही वावगं वाटलं नाही!"
"तुम्ही शेजार्‍यांच्या मागे लागता शिंदे पण सख्ख्या भावाकडून कितीतरी महत्वाचे क्ल्यू लागू शकतात एव्हढं साधं तुम्हाला कळू नये?"
"पण साहेब, तो हल्लीहल्लीच शहरात आलाय. लहान आहे तो. कॉम्प्युटरचा कसलासा कोर्स करतोय म्हणत होते!"
"आणि तो सख्ख्या थोरल्या बहिणीबरोबर राहत नव्हता!" रमेश शिंदेंकडे रोखून पाहत म्हणाला. शिंदे ओशाळले. "उद्या सकाळीच त्याला स्टेशनात बोलावून घ्यायची जवाबदारी तुमची!" शिंदेंनी मान डोलावली. "चला आता मोबाईल कंपनीच्या ऑफिसात!"
जीपमध्ये बसता बसता रमेशनं क्षमाच्या बॉसला फोन लावला आणि हार्डडिस्क बदलाबद्दल विचारू लागला.
"म्हणजे हे सिमकार्ड ज्या दुकानातून घेतलं गेलंय, त्या दुकानापासून खूपच दूरच्या एरियामध्ये जास्तीत जास्त वापरलं गेलंय तर!" रमेश त्याचा मित्र कविनकडे पाहत विचारत होता.
"होय. हे सहसा स्वस्तिक कंपाऊंडच्या भागात वापरलं गेलंय." कविन म्हणाला.
"जो हायफाय पब्ज आणि डिस्कोथेक्सचा तसंच काही कॉर्पोरेट ऑफिसेसचा भाग आहे!" रमेश म्हणाला. "आणि क्षमाच्या घराच्या बराच जवळ."
कविननं मान डोलावली. "आणि हे डिस्कंटिन्यू होऊन महिनाही झालेला नाही."
"तुम्ही लोक प्रॉफिटसाठी हे नीट व्हेरिफाय न करता कार्ड देता आणि आमचे वांधे होतात." रमेश उठत म्हणाला.
कविननं फक्त एक ओशाळवाणं स्मित केलं.
-------------------------
रात्री ८ वाजता शिंदेंना घरी सोडून रमेश पोलिस स्टेशनात पोचला, तेव्हा रमेशसाठी एक सरप्राईज वाट पाहत होतं.
"मी आरती. क्षमाची मैत्रीण!" थोडीशी दबकूनच इकडे तिकडे बघत ती तरूणी म्हणाली. "मला तुम्हाला काही सांगायचं होतं."
रमेशचे डोळे चमकले. "पण तुम्ही त्या दिवशी.."
"मी सुट्टीवर होते. आज परत आले, तर सगळं कळलं."
"ह्म्म.. बोला बोला, तुम्हाला जे काही माहिती आहे, ते सगळं सांगा."
"सर, क्षमाचं दोन वर्षांपूर्वीपासून एका ४०-४५ वर्षांच्या प्रौढ श्रीमंत माणसाशी अफेयर होतं."
"काय?" रमेशला पुन्हा एकदा शॉक बसला. केस गुंततच चालली होती.
"होय सर! ती पूर्णपणे त्याच्यात गुंतली होती. पण तो विवाहित होता. ही लग्नासाठी मागे लागत होती. पण तो टाळाटाळ करत होता. मग एके दिवशी कंटाळून त्यानं हिला टाळायला सुरूवात केली. पण हिचा इगो दुखावला गेला. मग हिनं त्याच तिरीमिरीत दोन-तीन अफेयर्स केली. पण तिचं मन मात्र 'त्या'च्यातच गुंतलेलं होतं. ती तरीही अधूनमधून त्याच्या मागे लागायची. त्यानंही हिला पुरतं टाकलं नव्हतं. ती मला विश्वासात घेऊन बरंच सांगायची."
"त्याचं नाव पुरुषोत्तम रानडे तर नव्हतं ना?" रमेशनं धीर करून प्रश्न विचारला.
"मला नाव ठाऊक नाही साहेब. ती फक्त घटना सांगायची. तिचे नॉर्मल बॉयफ्रेंड्स मात्र मला सगळे ठाऊक होते. सध्याच तिनं आमच्याच ऑफिसातल्या रोहनला गाठलं होतं."
केस प्रचंड गुंतली होती. त्यातच ह्या सगळ्या वर्णनांमुळे त्याची मळमळ पुन्हा उफाळून आली.
"बरं ते लोकं कुठे भेटायचे काही कल्पना?"
"नाही सर. ते फोनवर सुद्धा काही विचित्र कोडवर्ड्समध्ये बोलायचे."
"तुम्ही माझी खूप मोठी मदत केलीत. ह्यापुढेही काहीही आठवलं तर लगेच मला कळवा." असं म्हणून रमेशनं अजून एक कागदाचा कपटा घेऊन त्यावर मोबाईल नंबर लिहून तिला दिला आणि मनातल्या मनात मोबाईल चार्जर जवळच बाळगण्याची खूणगाठ बांधली.
-------------------------
रमेशला प्रचंड त्रास होत होता. आरती गेल्यानंतर मळमळ प्रचंड वाढली होती. त्यानं डॉ. कुर्लेकरांच्या गोळ्यादेखील घेतल्या, पण काहीच फरक पडत नव्हता. आरतीच्या स्टेटमेंटमुळेच कदाचित त्याची अवस्था इतकी बिकट झाली होती. रात्रीचे दहा वाजत होते, ड्यूटीवरचे हवालदार बदलले होते, आणि रमेश आपल्या विचित्र शारीरिक आणि मानसिक अवस्थेत अडकून पडला होता.
अचानक त्याचा फोन वाजू लागला.
"साहेब!" हवालदार मुसळेंचा फोन होता. "जीतू हाताला लागलाय. अगदी अलगद चालत जाळ्यात आला."
'तो अलगदच येणार, खून तर रोहनने केलाय ना!' रमेश फोन ठेवता ठेवता स्वतःशीच म्हणाला. आणि त्यानं डॉ. कुर्लेकरांना फोन लावला.
क्रमशः (ह्याबद्दल क्षमस्व, पण पुढच्या भागात संपणार नक्की! पहिलाच प्रयत्न आहे रहस्यकथेचा, कृपया सांभाळून घ्या!)
भाग -४
11/08/2010
हत्या -२
भाग -१ पासून पुढे
बाईक काढताना त्याला अचानक आठवण झाली आणि त्यानं शिंदेंना मोबाईलवर फोन करून मयताचे बँक रेकॉर्ड्सही गोळा करायला सांगितले. रमेश बाईकवरून निघाला खरा, पण वाटेतच त्याला नेहमीचा त्रास सुरू झाला. असह्य मळमळ होऊ लागली. त्यानं गाडी कशीबशी रस्त्याच्या कडेला घेतली आणि गटारावर झुकून उलटी करू लागला. पण हीदेखील नेहमीसारखीच कोरडी मळमळ होती. दोन मिनिटांच्या निष्फळ प्रयत्नांनंतर तो थकून गाडीला पाठ टेकून रस्त्यावरच बसला. थोडीशी सावली होती. त्याचा युनिफॉर्म बघून दोन गाडीवाले पाणी घेऊन पोचले त्याच्यापर्यंत. त्यानं घटाघट पाणी प्यायलं. त्यांचे धन्यवाद करून परत बाईकवर बसला, एव्हढ्यात त्याचा सेलफोन वाजला.
"बोला शिंदे!"
"साहेब, आज बँक हॉलीडे आहे!"
"छ्या! म्हणजे ऑफिसही बंद असेल. बरं शिंदे, एक काम करा मी घरी जातोय, तुम्ही सगळे पुरावे व्यवस्थित लावून ठेवा. आता उद्या बघू."
"पण साहेब, त्या मयत तरूणीचे आई-वडिल आलेत स्टेशनात."
"ओह्ह! बरं ठीक आहे, मी स्टेशनात येतो. थांबवून ठेवा."
-------------------------
रमेश छताकडे बघत गादीवर पडला होता. त्याच्या डोळ्यांसमोर मयत तरूणी क्षमाचे आई-वडिल येत होते. आजवर तो कित्येक मयतांच्या नातेवाईकांना भेटला होता. पण ह्यावेळेस तो स्वतःच गुंतल्यागत झालं होतं. त्यानं मृतदेह पाहिला त्याक्षणीच त्याला ती मळमळ जाणवू लागली होती. पण तेव्हा फोटोग्राफर्स फॉरेन्सिकवाले ह्या सगळ्यांच्या गराड्यात त्यानं कसाबसा स्वतःवर ताबा ठेवला होता. गेल्या ७-८ महिन्यांपासून हा त्रास त्याला होत होता. ८ महिन्यांपूर्वी त्यानं स्वतःच्या डोळ्यांनी आपल्या धाकट्या बहिणीचा झुडुपांमध्ये फेकलेला मृतदेह पाहिला होता. ती केस त्याच्या कक्षेत नव्हती, त्यामुळे तो त्या केसशी थेट संबंधित नव्हता. पण तो संबंधित नसल्यामुळे त्याला कमी त्रास झाला होता की जास्त त्रास झाला होता, हे तो स्वतःदेखील सांगू शकला नसता. केसचा तपास कुठेच जाऊ शकला नाही. वेगळ्या शहरात एकट्या राहणार्‍या त्याच्या बहिणीचं मरणोत्तर चारित्र्यहनन मात्र बरंच झालं होतं. त्यानं स्वतःचे संपर्क वापरून बर्‍याच प्रमाणात होऊ शकणारं नुकसान थोपवलं, पण तिची अब्रू वाचवण्याच्या नादात तपास मात्र खुंटला होता. त्याच्यासकट सगळ्यांनीच सत्य मान्य केलं होतं आणि केसची फाईल बंद झाल्यात जमा होती. पण तरीदेखील कुठेतरी त्याच्या मनात खोलवर बहिणीच्या निर्दोष असण्याची खात्री आणि तिचा नाहक बळी गेल्याची जखम ठुसठुसत होती. त्याचाच त्रास त्याला प्रत्येक मृतदेह पाहून होत होता. हे त्याचे स्वतःचे निष्कर्ष नव्हते, तर पोलिस मनोविकारतज्ज्ञ डॉ. कुर्लेकरांनी त्याच्याशी दीर्घ चर्चा करून काढलेले होते. डॉ. कुर्लेकरांनी वैयक्तिक पातळीवर ही मदत त्याला केली होती. कागदोपत्री कुठेच त्याचा हा मनोविकार नव्हता. डॉ. कुर्लेकरांनी त्याला काही औषधं दिली होती आणि छोटी सुट्टी घ्यायला सांगितली होती. पण रमेशच्या मते, पोलिसी तपास हाच त्याच्या प्रत्येक समस्येवरचा उपचार होता.
त्याक्षणीदेखील रमेशच्या डोळ्यांसमोर बहिणीचा छिन्नविच्छिन्न मृतदेह तरळत होता. आणि मयत क्षमाच्या आई-वडिलांची भेट आणि त्यांचे हतबल अश्रू. बहिणीच्या मृत्यूनंतर ८ महिन्यांनी पहिल्यांदाच एका तरूणीची केस समोर आली होती आणि रमेशला तो एका विचित्र गुंत्यात अडकत चालल्याची जाणीव झाली. त्याचं लक्ष घड्याळाकडे गेलं. रात्रीचे दोन वाजत होते. काल रात्री न झोपूनदेखील त्याला आजही झोप येत नव्हती. तो उठला आणि डॉ. कुर्लेकरांची औषधं घेऊन बाहेर पडला.
तो थेट खून झालेल्या इमारतीकडे आला. एक हवालदार मुख्य दाराशी पेंगत होता. त्या इमारतीला वॉचमन नव्हता. पण अगदी समोरच गेट असलेल्या इमारतीला मात्र वॉचमन होता आणि तो त्याच्या केबिनमध्ये अर्धवट डुलक्या काढत होता. रमेशनं वॉचमनच्या हातावर चापटी मारली. तो गडबडून जागा झाला आणि रमेशकडे डोळे वटारून बघू लागला. रमेशनं खिशातून आयकार्ड काढून दाखवल्यावर त्याची दातखीळ बसली. रमेश त्याच्या छोट्या केबिनमध्ये शिरला आणि छोट्याशा कठड्यावर बसला.
"घाबरू नकोस! साधी चौकशी करायचीय. किती वर्षं आहेस इथे कामाला?"
"द-दोन वर्षं साहेब!"
"नेहमी रात्रपाळीलाच?"
"हो!"
"बरं समोरच्या इमारतीत येणार्‍या जाणार्‍यांकडे कितपत लक्ष असतं?"
"जवळपास सगळ्या राहणार्‍यांना ओळखतो साहेब. पण खास असं काही असेल तरच लक्ष जातं. नाहीतर एव्हढं नाही!"
"मग चार दिवसांपूर्वी सोमवारी रात्री काही खास घडलं होतं का?"
"सोमवारी झाला होता मर्डर?"
"पोलिस तू आहेस की मी?" रमेशनं दरडावून विचारलं.
"सॉरी साहेब. तसं काही खास नाही."
"मेंदूवर जोर टाक."
"तसं काही नाही साहेब, नेहमीप्रमाणेच मॅडमबरोबर एक तरूण आला होता साहेब."
"नेहमीप्रमाणे?"
"हो साहेब. महिन्यातून एक-दोनदा तरी मॅडमबरोबर त्यांचा बॉयफ्रेंड असायचा."
"तू ओळखतोस?"
"साहेब, गेली एक वर्षं मॅडम आहेत इथे त्यात मी तीन वेगवेगळे लोक पाहिलेत."
"मग हा तिसरा होता का?"
"नीट दिसलं नाही साहेब खरंच. इथे एका साहेबांना गाडी बाहेर काढायची होती, त्यामुळे मी फारसं लक्ष नाही दिलं. पण असेल तोच?"
"असेल?"
"म्हणजे नक्की नाही साहेब!"
अजून जुजबी चौकशी करून रमेश तिथून उठून बाहेर आला. रात्रीचे साडेतीन वाजत होते. बाईकवर बसून तो एक फेरफटका मारून थेट ६ वाजता परत आला. हवालदाराला उठवून चावी घेतली आणि वर पोचला. फ्लॅटच्या दाराला पुन्हा एकदा चाचपून बघू लागला. त्याला कालच्या विचित्र वासाची आठवण झाली आणि पुन्हा मळमळेल की काय अशी भीती वाटू लागली. तो स्वतःवर ताबा ठेवायचा निष्फळ प्रयत्न करू लागला.
"काही कळलं का साहेब?"
रमेश एकदम आलेल्या प्रश्नानं दचकला. तिकडे बघून म्हणाला, "ओह्ह रानडे, तुम्ही!"
रानडेंनी स्मित केलं. रानडेंचे घारे डोळे रमेशला का कुणास ठाऊक बेरकी वाटत होते.
"तुम्हाला मोठी काळजी लागून राहिलीय!"
"आता शेजारी खून म्हटल्यावर काळजी वाटणारच ना साहेब!"
"हो, पण तुम्हाला धक्का कमी आणि कोरडी काळजी जास्त वाटतेयसं जाणवतंय." रमेश थंडपणे रानडेंच्या डोळ्यांत बघत म्हणाला.
"काहीतरी काय साहेब? तुम्ही माझ्यावरच उलटताय का?"
"अहो पोलिस पडलो आम्ही. संशय घेणं आमचं काम आहे. हा डायलॉग सिनेमांमध्ये पण ऐकला असेल तुम्ही! बरं सोडा, तुम्ही आपल्या कामाला लागा."
एव्हढ्यात पावलांचा आवाज आला आणि रमेशनं तिकडे पाहिलं. पेपरवाला पेपरांची चळत घेऊन उतरत होता.
"काय रे! ह्या फ्लॅटमध्ये कोण पेपर टाकतं?"
"अं..."
"हाच टाकतो साहेब!" रानडे त्यांच्या दारातूनच बोलले.
"रानडेसाहेब. मदतीसाठी आभार! पण तुम्ही तुमच्या कामाला गेलात तर बरं होईल. मला माझं काम करू द्या." रमेशच्या आवाजात जरब आली. मग तो पेपरवाल्याकडे वळून म्हणाला.
"काय रे? उत्तर द्यायला काय झालं?"
"जी..इ-इ-थे मीच ट-टाकतो."
"नेहमीचा तोतरा आहेस, की आत्ता पाचावर धारण बसलीय?"
"पोलिसांना बघून घा-ब-र-णारच ना साहेब!"
"एक सांग, इथे खून झाल्या दिवसापासून पेपर का नाही टाकलास? तुला खून झाल्याचं कळलं होतं की काय?" रमेश पेपरवाल्याला आपादमस्तक न्याहाळत म्हणाला.
"न-न-नाही साहेब. ते बाईसाहेब नव्हत्या घरात असं वाटलं मला!"
"कसं काय वाटलं रे? स्वप्न पडलं का?"
"नाही साहेब, ते एक तारीख होती, तर मी बेल वाजवली बिलासाठी, तर दार उघडलं नाही कुणी, म्हणून मग नाही टाकला पेपर! रोज बेल वाजवत होतो मग."
"बाईंना व्यवस्थित ओळखत असशील."
"नाही, तसं जास्त नाही साहेब, धड पाहिलं पण नाहीये कधी."
"पाहिलं पण नाहीये? मग दर महिन्याला बिलं काय तुझं भूत घेतं का बे?"
"ते स-स-स-साहेब दर महिन्याला मालक बिलं घेतो, मी ह्यावेळेस प-प-पहिल्यांदाच." रमेश त्याच्या डोळ्यांत रोखून पाहत होता. भीती स्पष्ट दिसत होती. पण ती भीती निष्पाप होती, की गुन्हा पकडला गेल्याची त्याचा थांग त्याला लागत नव्हता. बोलण्यात ताळमेळ नव्हता. पण अतीव भीतीमध्येदेखील असंबद्ध वर्णनं होतात, हे त्याचा अनुभव त्याला सांगत होता.
"बरं, चार-पाच दिवसांमध्ये इथे काही विचित्र घडल्याचं किंवा कुठली विचित्र गोष्ट किंवा संशयास्पद माणूस वगैरे दिसला का?"
"न-न-नाही साहेब...तसं क-क-काही नाही."
"तुझा मालक कोण?"
"साहेब इथनं सरळ मुख्य रस्त्याला लागलं की उमाकांत पेपर एजन्सी आहे, तेच."
"तुझं नाव काय आणि राहायला कुठे आहेस?"
-------------------------
"रोहन, तपास जोरात सुरू आहे खुनाचा!" जीतू दारूचा ग्लास तोंडाला लावत म्हणाला.
".." रोहन अस्वस्थपणे हातातल्या ग्लासाशी नुसता खेळत होता.
"अरे रोहन, लक्ष आहे का तुझं मी काय बोलतोय त्याकडे?"
"होय रे." रोहननं त्रासून म्हटलं. "मी काय करू मग?"
"माझं ऐकशील तर गायब हो इथून थोडे दिवस."
"अरे पण मी कशाला गायब होऊ? मी काय केलंय? तुला माहितीय मी काही नाही केलंय ते!"
"मला काही माहित नाहीये. मी तिथे पोचलो तोवर सगळं झालेलं होतं. तू खून केला नसशील ही मला खात्री आहे, पण कुणी केलाय ते मला कसं कळेल. मला फक्त एव्हढंच कळतंय, की तुला कुणी ना कुणी तिथे जाताना बघितलं असेल, त्यामुळे संशय तुझ्यावर यायच्या आधी गायब हो इथून."
"अरे पण जाऊ कुठे?"
"कुठेही जा, पण जा!"
रोहननं एका घोटात ग्लास रिकामा केला आणि आतल्या खोलीत जाऊन बॅग भरू लागला.
-------------------------
रमेश क्षमाच्या ऑफिसात पोचला आणि तिच्या बॉसला भेटला. मग ते दोघे क्षमाच्या डेस्ककडे आले. रमेश डेस्कची पाहणी करू लागला. तो सिव्हिल ड्रेसमध्ये होता तरी आजूबाजूच्यांना अंदाज आलाच होता.
"लॅपटॉप घरी घेऊन जायची सुविधा नाहीये का?" रमेश तिचा लॅपटॉप निरखत म्हणाला.
"आहे ना. कुणीही घेऊन जाऊ शकतं लॅपटॉप घरी." तिचा बॉस म्हणाला.
मग ती घरी का घेऊन गेली नसेल, असा मनाशी विचार करतच त्यानं लॅपटॉप चालू केला. लॉगिन स्क्रीन आला.
"नेटवर्क पासवर्ड आहे, ऍडमिनिस्ट्रेटरला ठाऊक असेल नाही का?" रमेशनं बॉसकडे पाहिलं.
"हो, हो मी लगेच मागवतो." त्यानं इंटरकॉमवरून फोन लावला.
रमेश हळूच बॉसच्या कानात म्हणाला. "ते दोघे कुठेयत?"
"एक कँटीनमध्ये आहे आणि दुसरा जागेवर!" बॉस हळूच म्हणाला.
"ठीक, आय वुड कॅच अ कॉफी!" रमेश लॅपटॉप उचलून कँटीनचा रस्ता विचारून तिथे निघाला.
-------------------------
रमेश कँटीनच्या टेबलावरच अस्वस्थ होऊ लागला. तिथे तो क्षमाच्या दीड वर्षांपूर्वीच्या बॉयफ्रेंडशी बोलत होता. क्षमाच्या चारित्र्याविषयी तो जे काही त्याच्या तोंडून ऐकत होता, त्यानं त्याच्या स्मृती विचित्र हेलकावे खाऊ लागल्या होत्या. हे सगळं त्यानं पूर्वीही ऐकलं होतं. त्याच्या डोक्यातला गुंता वाढत चालल्यासारखी ती संवेदना होती. अस्वस्थपणा, मळमळ वाढू लागली आणि तो उठून उभा राहिला.
"इट्स ओके. मला पुन्हा गरज वाटली, तर मी तुम्हाला बोलावेन." एव्हढं कसंबसं बोलून रमेश बॉसच्या केबिनकडे निघाला.
कँटीनला जाण्यापूर्वी त्यानं शिंदेंना फोन करून लॅपटॉप कलेक्ट करण्यासाठी कुणालातरी पाठवायला सांगितलं होतं. हवालदार पाटील बॉसच्या केबिनमध्येच त्याला भेटले. त्यानं लॅपटॉप त्यांना दिला आणि त्यांना निरोप देऊन तो बॉसकडे वळला.
बॉसच्या समोर एक दुसरा तरूण बसला होता. हवालदार वगैरे बघून तो थोडा बावरला होता. बॉसने ओळख करून दिल्यावर तर तो एकदमच घाबरल्यागत झाला. रमेशनं डोळ्यानंच खूण केल्यावर बॉस बाहेर गेला.
"टेन्शन घेऊ नका. रूटिन चौकशी आहे!" रमेश खुर्चीत बसत म्हणाला. तो तरूण काही कम्फर्टेबल झाल्यासारखं वाटलं नाही.
"तुम्ही कधी डम्प केलंत क्षमाला?" रमेशनं पूर्वानुभवावरून प्रश्न केला.
"मी आणि डम्प! क्षमानं मला डम्प केलं साहेब!"
रमेशला आश्चर्य वाटलं. "सहसा मुलं डम्प झाल्याचं मान्य करत नाहीत!"
"आता खरी गोष्ट मान्य करण्यात काय आहे साहेब! ती खूप टॅलेन्टेड मुलगी होती. खूप हुशार. एकदम फ्युचरिस्टिक! आणि मी असा साधा. आमचं जमलंच कसं हा प्रश्न पडायचा कधीकधी. तिची स्वप्न मोठी होती साहेब! तिला मोठं करियर करायचं होतं, खूप श्रीमंत व्हायचं होतं. त्यासाठी ती नातीदेखील सॅक्रिफाईज करायला तयार होती."
"नातीदेखील म्हणजे?"
"म्हणजे साहेब, कुटुंबापासून तर दूर ती राहतच होती. आणि इथेदेखील तिला बॉयफ्रेंडची जरब पसंत पडायची नाही. मग ती डम्प करायची बॉयफ्रेंड."
"तुमचं पण तसंच का?"
"नाही. माझी स्वप्न वगैरे सगळंच सामान्य होतं, हे माझ्याही लक्षात आलं होतं. पण मी काही करायच्या आतच तिनं निर्णय दिला." तो आता बर्‍यापैकी रिलॅक्स झाल्याचं जाणवत होतं. त्याच्या डोळ्यांत रमेशला सत्य दिसत होतं.
"बरं ठीक. जाऊ शकता तुम्ही! गरज पडली, तर परत बोलवेन मी!" रमेशनं सामान्य आवाजातच स्मितहास्य करत म्हटलं.
तो उठून जात असताना, त्याच्या बोटातली साखरपुड्याची अंगठी रमेशच्या नजरेस पडली आणि रमेश स्वतःशीच हसला.
बॉस केबिनमध्ये आला आणि रमेशसमोरच उभा राहिला.
"तुमच्या ऑफिसात गेल्या आठवड्याभरात कुणी किती सुट्ट्या घेतल्यात त्याचा पूर्ण रेकॉर्ड मागितला होता मी, तो कुठाय?" रमेशनं बॉसला विचारलं.
"हा घ्या साहेब." बॉसनं एक मोठी फाईल पुढे केली.
रमेशनं फाईलच्या जाडीकडे एक दृष्टिक्षेप टाकला. "मी ही बरोबर घेऊन जाऊ शकतो?"
"साहेब, ते ऑफिशियल रेकॉर्ड्स आहेत. हवंतर मी कॉपी काढून देऊ?"
"नको, मी असं करतो, मी घेऊन जातो आणि कॉपी काढून घेऊन लगेच पाठवून देतो."
बॉसनं फक्त मान डोलावली.
रमेश फाईल घेऊन बाहेर पडला आणि थेट क्षमाच्या डेस्कजवळ गेला. तिथलीच एक खुर्ची ओढून बसला. आजूबाजूचे सगळे त्याच्याकडे पाहू लागले.
"मला तुम्हा सगळ्यांशी क्षमाबद्दल काही साधी विचारपूस करायचीय."
-------------------------
"शिंदे, तो फॉरमॅटेड हार्डडिस्क रिकव्हरीवाला बोलावला होता, तो आला का?"
"हो साहेब." शिंदे कोपर्‍यात बसलेल्या एका पोरगेल्याशा युवकाकडे बोट दाखवत म्हणाले.
रमेशनं लॅपटॉपमध्ये पासवर्ड टाकून लॉगिन केलं आणि तो त्या मुलापुढे केला. "ह्या हार्डडिस्कमध्ये जितकापण डिलीटेड डेटा आहे तो पूर्ण रिकव्हर करून दे." मग तो शिंदेंकडे वळून म्हणाला. "शिंदे, बँकेचे रेकॉर्ड्स मागवले होते मी आणि ती फाईल पोचती केली का मी आणलेली, त्याची कॉपी कुठाय?"
"साहेब टेबलावरच आहे सर्व. फाईल पोचती केली." आता रमेशला चहा लागणार हे ओळखून शिंदे चहा सांगायला गेले. कॉम्प्युटरवाला मुलगा एका कोपर्‍यात काम करत होता. रमेशनं त्या भल्यामोठ्या कॉपीच्या पहिल्या काही पानांवर नजर फिरवली. सुट्टीवर असलेल्या कर्मचार्‍यांची काही नावं होती. शिंदे चहा सांगून परतले.
"शिंदे, बँक रेकॉर्ड्सवरून काही क्ल्यू लागतोय का? आणि फॉरेन्सिकवाले?" रमेश बँक रेकॉर्ड्स चाळत म्हणाला. रमेशला पोलिस स्टेशनात शिरल्यापासून खूप बरं वाटत होतं. दोन दिवसांपासून जाणवणारा अस्वस्थपणा कमी झाला होता. त्याला एकदम उत्साह आल्यागत झालं होतं.
"फॉरेन्सिकवाले उद्यापर्यंत डिटेल्स देतील. पण वेळ तर त्यांनी कालच सांगितली होती खुनाची."
"ते मलाही ठाऊक आहे शिंदे!"
"आणि बँक रेकॉर्ड्स?" आणि एकदम रमेशची नजर बँक रेकॉर्ड्सवर थबकली. त्यानं पुन्हा ते नाव वाचलं, "पुरूषोत्तम रानडे."
"तो शेजारी? त्याचं नाव इथे?" शिंदेपण गोंधळले.
"तिच्या एका इन्शुरन्स प्रिमीयमचा चेक रानडेंनी दिलाय. चांगली मोठी रक्कम आहे." रमेशच्या डोक्यात विचारचक्र सुरू झालं.
"रानडे आणि क्षमा..." रमेशनं फाईल अजून एकदा चाळली. "शिंंदे, फोन रेकॉर्ड्सचं काय झालं?"
"साहेब, टेलिफोन लिस्टमध्ये तिला सर्वांत जास्त वेळा वारंवार येणारा एक नंबर आता अस्तित्वात नाहीये, फेक नावाने घेतलेलं सिमकार्ड होतं ते."
"हम्म! डेड एन्ड! पण हरकत नाही, रानडेंचा दरवाजा तर उघडलाय."
"पण साहेब, हल्लीच एका नव्या नंबरवरून कॉल्स येऊ लागले होते."
"आयडेंटिफाईड नंबर आहे?"
"होय. कुणीतरी रोहन म्हणून आहे. रोहन क्षीरसागर."
"रोहन क्षीरसागर? कुठेतरी वाचलंय मी." आणि एकदम रमेशच्या डोक्यात प्रकाश पडला. त्यानं ऑफिसच्या सुट्ट्यांची फाईल उघडली. आणि तिसर्‍या पानावर त्याला ते नाव दिसलं. 'रोहन क्षीरसागर.' त्याच बाडामध्ये शेवटी सगळ्यांची पूर्ण माहिती होती. रमेशनं त्याच्या माहितीचं पान उघडलं. आणि रोहनचा टाय घातलेला प्रसन्न फोटो पाहिला. फोन नंबर बघितला आणि शिंदेंकडच्या रेकॉर्ड्सबरोबर मॅच केला. आणि एकदम टिचकी वाजवली.
"अजून एक दरवाजा!" असं तो म्हणेस्तोवर त्याला एकदम वीजेचा धक्का बसल्यागत झालं. त्यानं रोहनच्या फोटोकडे निरखून पाहिलं. पुन्हा पुन्हा निरखून पाहिलं. "होय. तोच!" रमेश मनाशीच म्हणाला.
क्रमशः
भाग -३
भाग -४
बाईक काढताना त्याला अचानक आठवण झाली आणि त्यानं शिंदेंना मोबाईलवर फोन करून मयताचे बँक रेकॉर्ड्सही गोळा करायला सांगितले. रमेश बाईकवरून निघाला खरा, पण वाटेतच त्याला नेहमीचा त्रास सुरू झाला. असह्य मळमळ होऊ लागली. त्यानं गाडी कशीबशी रस्त्याच्या कडेला घेतली आणि गटारावर झुकून उलटी करू लागला. पण हीदेखील नेहमीसारखीच कोरडी मळमळ होती. दोन मिनिटांच्या निष्फळ प्रयत्नांनंतर तो थकून गाडीला पाठ टेकून रस्त्यावरच बसला. थोडीशी सावली होती. त्याचा युनिफॉर्म बघून दोन गाडीवाले पाणी घेऊन पोचले त्याच्यापर्यंत. त्यानं घटाघट पाणी प्यायलं. त्यांचे धन्यवाद करून परत बाईकवर बसला, एव्हढ्यात त्याचा सेलफोन वाजला.
"बोला शिंदे!"
"साहेब, आज बँक हॉलीडे आहे!"
"छ्या! म्हणजे ऑफिसही बंद असेल. बरं शिंदे, एक काम करा मी घरी जातोय, तुम्ही सगळे पुरावे व्यवस्थित लावून ठेवा. आता उद्या बघू."
"पण साहेब, त्या मयत तरूणीचे आई-वडिल आलेत स्टेशनात."
"ओह्ह! बरं ठीक आहे, मी स्टेशनात येतो. थांबवून ठेवा."
-------------------------
रमेश छताकडे बघत गादीवर पडला होता. त्याच्या डोळ्यांसमोर मयत तरूणी क्षमाचे आई-वडिल येत होते. आजवर तो कित्येक मयतांच्या नातेवाईकांना भेटला होता. पण ह्यावेळेस तो स्वतःच गुंतल्यागत झालं होतं. त्यानं मृतदेह पाहिला त्याक्षणीच त्याला ती मळमळ जाणवू लागली होती. पण तेव्हा फोटोग्राफर्स फॉरेन्सिकवाले ह्या सगळ्यांच्या गराड्यात त्यानं कसाबसा स्वतःवर ताबा ठेवला होता. गेल्या ७-८ महिन्यांपासून हा त्रास त्याला होत होता. ८ महिन्यांपूर्वी त्यानं स्वतःच्या डोळ्यांनी आपल्या धाकट्या बहिणीचा झुडुपांमध्ये फेकलेला मृतदेह पाहिला होता. ती केस त्याच्या कक्षेत नव्हती, त्यामुळे तो त्या केसशी थेट संबंधित नव्हता. पण तो संबंधित नसल्यामुळे त्याला कमी त्रास झाला होता की जास्त त्रास झाला होता, हे तो स्वतःदेखील सांगू शकला नसता. केसचा तपास कुठेच जाऊ शकला नाही. वेगळ्या शहरात एकट्या राहणार्‍या त्याच्या बहिणीचं मरणोत्तर चारित्र्यहनन मात्र बरंच झालं होतं. त्यानं स्वतःचे संपर्क वापरून बर्‍याच प्रमाणात होऊ शकणारं नुकसान थोपवलं, पण तिची अब्रू वाचवण्याच्या नादात तपास मात्र खुंटला होता. त्याच्यासकट सगळ्यांनीच सत्य मान्य केलं होतं आणि केसची फाईल बंद झाल्यात जमा होती. पण तरीदेखील कुठेतरी त्याच्या मनात खोलवर बहिणीच्या निर्दोष असण्याची खात्री आणि तिचा नाहक बळी गेल्याची जखम ठुसठुसत होती. त्याचाच त्रास त्याला प्रत्येक मृतदेह पाहून होत होता. हे त्याचे स्वतःचे निष्कर्ष नव्हते, तर पोलिस मनोविकारतज्ज्ञ डॉ. कुर्लेकरांनी त्याच्याशी दीर्घ चर्चा करून काढलेले होते. डॉ. कुर्लेकरांनी वैयक्तिक पातळीवर ही मदत त्याला केली होती. कागदोपत्री कुठेच त्याचा हा मनोविकार नव्हता. डॉ. कुर्लेकरांनी त्याला काही औषधं दिली होती आणि छोटी सुट्टी घ्यायला सांगितली होती. पण रमेशच्या मते, पोलिसी तपास हाच त्याच्या प्रत्येक समस्येवरचा उपचार होता.
त्याक्षणीदेखील रमेशच्या डोळ्यांसमोर बहिणीचा छिन्नविच्छिन्न मृतदेह तरळत होता. आणि मयत क्षमाच्या आई-वडिलांची भेट आणि त्यांचे हतबल अश्रू. बहिणीच्या मृत्यूनंतर ८ महिन्यांनी पहिल्यांदाच एका तरूणीची केस समोर आली होती आणि रमेशला तो एका विचित्र गुंत्यात अडकत चालल्याची जाणीव झाली. त्याचं लक्ष घड्याळाकडे गेलं. रात्रीचे दोन वाजत होते. काल रात्री न झोपूनदेखील त्याला आजही झोप येत नव्हती. तो उठला आणि डॉ. कुर्लेकरांची औषधं घेऊन बाहेर पडला.
तो थेट खून झालेल्या इमारतीकडे आला. एक हवालदार मुख्य दाराशी पेंगत होता. त्या इमारतीला वॉचमन नव्हता. पण अगदी समोरच गेट असलेल्या इमारतीला मात्र वॉचमन होता आणि तो त्याच्या केबिनमध्ये अर्धवट डुलक्या काढत होता. रमेशनं वॉचमनच्या हातावर चापटी मारली. तो गडबडून जागा झाला आणि रमेशकडे डोळे वटारून बघू लागला. रमेशनं खिशातून आयकार्ड काढून दाखवल्यावर त्याची दातखीळ बसली. रमेश त्याच्या छोट्या केबिनमध्ये शिरला आणि छोट्याशा कठड्यावर बसला.
"घाबरू नकोस! साधी चौकशी करायचीय. किती वर्षं आहेस इथे कामाला?"
"द-दोन वर्षं साहेब!"
"नेहमी रात्रपाळीलाच?"
"हो!"
"बरं समोरच्या इमारतीत येणार्‍या जाणार्‍यांकडे कितपत लक्ष असतं?"
"जवळपास सगळ्या राहणार्‍यांना ओळखतो साहेब. पण खास असं काही असेल तरच लक्ष जातं. नाहीतर एव्हढं नाही!"
"मग चार दिवसांपूर्वी सोमवारी रात्री काही खास घडलं होतं का?"
"सोमवारी झाला होता मर्डर?"
"पोलिस तू आहेस की मी?" रमेशनं दरडावून विचारलं.
"सॉरी साहेब. तसं काही खास नाही."
"मेंदूवर जोर टाक."
"तसं काही नाही साहेब, नेहमीप्रमाणेच मॅडमबरोबर एक तरूण आला होता साहेब."
"नेहमीप्रमाणे?"
"हो साहेब. महिन्यातून एक-दोनदा तरी मॅडमबरोबर त्यांचा बॉयफ्रेंड असायचा."
"तू ओळखतोस?"
"साहेब, गेली एक वर्षं मॅडम आहेत इथे त्यात मी तीन वेगवेगळे लोक पाहिलेत."
"मग हा तिसरा होता का?"
"नीट दिसलं नाही साहेब खरंच. इथे एका साहेबांना गाडी बाहेर काढायची होती, त्यामुळे मी फारसं लक्ष नाही दिलं. पण असेल तोच?"
"असेल?"
"म्हणजे नक्की नाही साहेब!"
अजून जुजबी चौकशी करून रमेश तिथून उठून बाहेर आला. रात्रीचे साडेतीन वाजत होते. बाईकवर बसून तो एक फेरफटका मारून थेट ६ वाजता परत आला. हवालदाराला उठवून चावी घेतली आणि वर पोचला. फ्लॅटच्या दाराला पुन्हा एकदा चाचपून बघू लागला. त्याला कालच्या विचित्र वासाची आठवण झाली आणि पुन्हा मळमळेल की काय अशी भीती वाटू लागली. तो स्वतःवर ताबा ठेवायचा निष्फळ प्रयत्न करू लागला.
"काही कळलं का साहेब?"
रमेश एकदम आलेल्या प्रश्नानं दचकला. तिकडे बघून म्हणाला, "ओह्ह रानडे, तुम्ही!"
रानडेंनी स्मित केलं. रानडेंचे घारे डोळे रमेशला का कुणास ठाऊक बेरकी वाटत होते.
"तुम्हाला मोठी काळजी लागून राहिलीय!"
"आता शेजारी खून म्हटल्यावर काळजी वाटणारच ना साहेब!"
"हो, पण तुम्हाला धक्का कमी आणि कोरडी काळजी जास्त वाटतेयसं जाणवतंय." रमेश थंडपणे रानडेंच्या डोळ्यांत बघत म्हणाला.
"काहीतरी काय साहेब? तुम्ही माझ्यावरच उलटताय का?"
"अहो पोलिस पडलो आम्ही. संशय घेणं आमचं काम आहे. हा डायलॉग सिनेमांमध्ये पण ऐकला असेल तुम्ही! बरं सोडा, तुम्ही आपल्या कामाला लागा."
एव्हढ्यात पावलांचा आवाज आला आणि रमेशनं तिकडे पाहिलं. पेपरवाला पेपरांची चळत घेऊन उतरत होता.
"काय रे! ह्या फ्लॅटमध्ये कोण पेपर टाकतं?"
"अं..."
"हाच टाकतो साहेब!" रानडे त्यांच्या दारातूनच बोलले.
"रानडेसाहेब. मदतीसाठी आभार! पण तुम्ही तुमच्या कामाला गेलात तर बरं होईल. मला माझं काम करू द्या." रमेशच्या आवाजात जरब आली. मग तो पेपरवाल्याकडे वळून म्हणाला.
"काय रे? उत्तर द्यायला काय झालं?"
"जी..इ-इ-थे मीच ट-टाकतो."
"नेहमीचा तोतरा आहेस, की आत्ता पाचावर धारण बसलीय?"
"पोलिसांना बघून घा-ब-र-णारच ना साहेब!"
"एक सांग, इथे खून झाल्या दिवसापासून पेपर का नाही टाकलास? तुला खून झाल्याचं कळलं होतं की काय?" रमेश पेपरवाल्याला आपादमस्तक न्याहाळत म्हणाला.
"न-न-नाही साहेब. ते बाईसाहेब नव्हत्या घरात असं वाटलं मला!"
"कसं काय वाटलं रे? स्वप्न पडलं का?"
"नाही साहेब, ते एक तारीख होती, तर मी बेल वाजवली बिलासाठी, तर दार उघडलं नाही कुणी, म्हणून मग नाही टाकला पेपर! रोज बेल वाजवत होतो मग."
"बाईंना व्यवस्थित ओळखत असशील."
"नाही, तसं जास्त नाही साहेब, धड पाहिलं पण नाहीये कधी."
"पाहिलं पण नाहीये? मग दर महिन्याला बिलं काय तुझं भूत घेतं का बे?"
"ते स-स-स-साहेब दर महिन्याला मालक बिलं घेतो, मी ह्यावेळेस प-प-पहिल्यांदाच." रमेश त्याच्या डोळ्यांत रोखून पाहत होता. भीती स्पष्ट दिसत होती. पण ती भीती निष्पाप होती, की गुन्हा पकडला गेल्याची त्याचा थांग त्याला लागत नव्हता. बोलण्यात ताळमेळ नव्हता. पण अतीव भीतीमध्येदेखील असंबद्ध वर्णनं होतात, हे त्याचा अनुभव त्याला सांगत होता.
"बरं, चार-पाच दिवसांमध्ये इथे काही विचित्र घडल्याचं किंवा कुठली विचित्र गोष्ट किंवा संशयास्पद माणूस वगैरे दिसला का?"
"न-न-नाही साहेब...तसं क-क-काही नाही."
"तुझा मालक कोण?"
"साहेब इथनं सरळ मुख्य रस्त्याला लागलं की उमाकांत पेपर एजन्सी आहे, तेच."
"तुझं नाव काय आणि राहायला कुठे आहेस?"
-------------------------
"रोहन, तपास जोरात सुरू आहे खुनाचा!" जीतू दारूचा ग्लास तोंडाला लावत म्हणाला.
".." रोहन अस्वस्थपणे हातातल्या ग्लासाशी नुसता खेळत होता.
"अरे रोहन, लक्ष आहे का तुझं मी काय बोलतोय त्याकडे?"
"होय रे." रोहननं त्रासून म्हटलं. "मी काय करू मग?"
"माझं ऐकशील तर गायब हो इथून थोडे दिवस."
"अरे पण मी कशाला गायब होऊ? मी काय केलंय? तुला माहितीय मी काही नाही केलंय ते!"
"मला काही माहित नाहीये. मी तिथे पोचलो तोवर सगळं झालेलं होतं. तू खून केला नसशील ही मला खात्री आहे, पण कुणी केलाय ते मला कसं कळेल. मला फक्त एव्हढंच कळतंय, की तुला कुणी ना कुणी तिथे जाताना बघितलं असेल, त्यामुळे संशय तुझ्यावर यायच्या आधी गायब हो इथून."
"अरे पण जाऊ कुठे?"
"कुठेही जा, पण जा!"
रोहननं एका घोटात ग्लास रिकामा केला आणि आतल्या खोलीत जाऊन बॅग भरू लागला.
-------------------------
रमेश क्षमाच्या ऑफिसात पोचला आणि तिच्या बॉसला भेटला. मग ते दोघे क्षमाच्या डेस्ककडे आले. रमेश डेस्कची पाहणी करू लागला. तो सिव्हिल ड्रेसमध्ये होता तरी आजूबाजूच्यांना अंदाज आलाच होता.
"लॅपटॉप घरी घेऊन जायची सुविधा नाहीये का?" रमेश तिचा लॅपटॉप निरखत म्हणाला.
"आहे ना. कुणीही घेऊन जाऊ शकतं लॅपटॉप घरी." तिचा बॉस म्हणाला.
मग ती घरी का घेऊन गेली नसेल, असा मनाशी विचार करतच त्यानं लॅपटॉप चालू केला. लॉगिन स्क्रीन आला.
"नेटवर्क पासवर्ड आहे, ऍडमिनिस्ट्रेटरला ठाऊक असेल नाही का?" रमेशनं बॉसकडे पाहिलं.
"हो, हो मी लगेच मागवतो." त्यानं इंटरकॉमवरून फोन लावला.
रमेश हळूच बॉसच्या कानात म्हणाला. "ते दोघे कुठेयत?"
"एक कँटीनमध्ये आहे आणि दुसरा जागेवर!" बॉस हळूच म्हणाला.
"ठीक, आय वुड कॅच अ कॉफी!" रमेश लॅपटॉप उचलून कँटीनचा रस्ता विचारून तिथे निघाला.
-------------------------
रमेश कँटीनच्या टेबलावरच अस्वस्थ होऊ लागला. तिथे तो क्षमाच्या दीड वर्षांपूर्वीच्या बॉयफ्रेंडशी बोलत होता. क्षमाच्या चारित्र्याविषयी तो जे काही त्याच्या तोंडून ऐकत होता, त्यानं त्याच्या स्मृती विचित्र हेलकावे खाऊ लागल्या होत्या. हे सगळं त्यानं पूर्वीही ऐकलं होतं. त्याच्या डोक्यातला गुंता वाढत चालल्यासारखी ती संवेदना होती. अस्वस्थपणा, मळमळ वाढू लागली आणि तो उठून उभा राहिला.
"इट्स ओके. मला पुन्हा गरज वाटली, तर मी तुम्हाला बोलावेन." एव्हढं कसंबसं बोलून रमेश बॉसच्या केबिनकडे निघाला.
कँटीनला जाण्यापूर्वी त्यानं शिंदेंना फोन करून लॅपटॉप कलेक्ट करण्यासाठी कुणालातरी पाठवायला सांगितलं होतं. हवालदार पाटील बॉसच्या केबिनमध्येच त्याला भेटले. त्यानं लॅपटॉप त्यांना दिला आणि त्यांना निरोप देऊन तो बॉसकडे वळला.
बॉसच्या समोर एक दुसरा तरूण बसला होता. हवालदार वगैरे बघून तो थोडा बावरला होता. बॉसने ओळख करून दिल्यावर तर तो एकदमच घाबरल्यागत झाला. रमेशनं डोळ्यानंच खूण केल्यावर बॉस बाहेर गेला.
"टेन्शन घेऊ नका. रूटिन चौकशी आहे!" रमेश खुर्चीत बसत म्हणाला. तो तरूण काही कम्फर्टेबल झाल्यासारखं वाटलं नाही.
"तुम्ही कधी डम्प केलंत क्षमाला?" रमेशनं पूर्वानुभवावरून प्रश्न केला.
"मी आणि डम्प! क्षमानं मला डम्प केलं साहेब!"
रमेशला आश्चर्य वाटलं. "सहसा मुलं डम्प झाल्याचं मान्य करत नाहीत!"
"आता खरी गोष्ट मान्य करण्यात काय आहे साहेब! ती खूप टॅलेन्टेड मुलगी होती. खूप हुशार. एकदम फ्युचरिस्टिक! आणि मी असा साधा. आमचं जमलंच कसं हा प्रश्न पडायचा कधीकधी. तिची स्वप्न मोठी होती साहेब! तिला मोठं करियर करायचं होतं, खूप श्रीमंत व्हायचं होतं. त्यासाठी ती नातीदेखील सॅक्रिफाईज करायला तयार होती."
"नातीदेखील म्हणजे?"
"म्हणजे साहेब, कुटुंबापासून तर दूर ती राहतच होती. आणि इथेदेखील तिला बॉयफ्रेंडची जरब पसंत पडायची नाही. मग ती डम्प करायची बॉयफ्रेंड."
"तुमचं पण तसंच का?"
"नाही. माझी स्वप्न वगैरे सगळंच सामान्य होतं, हे माझ्याही लक्षात आलं होतं. पण मी काही करायच्या आतच तिनं निर्णय दिला." तो आता बर्‍यापैकी रिलॅक्स झाल्याचं जाणवत होतं. त्याच्या डोळ्यांत रमेशला सत्य दिसत होतं.
"बरं ठीक. जाऊ शकता तुम्ही! गरज पडली, तर परत बोलवेन मी!" रमेशनं सामान्य आवाजातच स्मितहास्य करत म्हटलं.
तो उठून जात असताना, त्याच्या बोटातली साखरपुड्याची अंगठी रमेशच्या नजरेस पडली आणि रमेश स्वतःशीच हसला.
बॉस केबिनमध्ये आला आणि रमेशसमोरच उभा राहिला.
"तुमच्या ऑफिसात गेल्या आठवड्याभरात कुणी किती सुट्ट्या घेतल्यात त्याचा पूर्ण रेकॉर्ड मागितला होता मी, तो कुठाय?" रमेशनं बॉसला विचारलं.
"हा घ्या साहेब." बॉसनं एक मोठी फाईल पुढे केली.
रमेशनं फाईलच्या जाडीकडे एक दृष्टिक्षेप टाकला. "मी ही बरोबर घेऊन जाऊ शकतो?"
"साहेब, ते ऑफिशियल रेकॉर्ड्स आहेत. हवंतर मी कॉपी काढून देऊ?"
"नको, मी असं करतो, मी घेऊन जातो आणि कॉपी काढून घेऊन लगेच पाठवून देतो."
बॉसनं फक्त मान डोलावली.
रमेश फाईल घेऊन बाहेर पडला आणि थेट क्षमाच्या डेस्कजवळ गेला. तिथलीच एक खुर्ची ओढून बसला. आजूबाजूचे सगळे त्याच्याकडे पाहू लागले.
"मला तुम्हा सगळ्यांशी क्षमाबद्दल काही साधी विचारपूस करायचीय."
-------------------------
"शिंदे, तो फॉरमॅटेड हार्डडिस्क रिकव्हरीवाला बोलावला होता, तो आला का?"
"हो साहेब." शिंदे कोपर्‍यात बसलेल्या एका पोरगेल्याशा युवकाकडे बोट दाखवत म्हणाले.
रमेशनं लॅपटॉपमध्ये पासवर्ड टाकून लॉगिन केलं आणि तो त्या मुलापुढे केला. "ह्या हार्डडिस्कमध्ये जितकापण डिलीटेड डेटा आहे तो पूर्ण रिकव्हर करून दे." मग तो शिंदेंकडे वळून म्हणाला. "शिंदे, बँकेचे रेकॉर्ड्स मागवले होते मी आणि ती फाईल पोचती केली का मी आणलेली, त्याची कॉपी कुठाय?"
"साहेब टेबलावरच आहे सर्व. फाईल पोचती केली." आता रमेशला चहा लागणार हे ओळखून शिंदे चहा सांगायला गेले. कॉम्प्युटरवाला मुलगा एका कोपर्‍यात काम करत होता. रमेशनं त्या भल्यामोठ्या कॉपीच्या पहिल्या काही पानांवर नजर फिरवली. सुट्टीवर असलेल्या कर्मचार्‍यांची काही नावं होती. शिंदे चहा सांगून परतले.
"शिंदे, बँक रेकॉर्ड्सवरून काही क्ल्यू लागतोय का? आणि फॉरेन्सिकवाले?" रमेश बँक रेकॉर्ड्स चाळत म्हणाला. रमेशला पोलिस स्टेशनात शिरल्यापासून खूप बरं वाटत होतं. दोन दिवसांपासून जाणवणारा अस्वस्थपणा कमी झाला होता. त्याला एकदम उत्साह आल्यागत झालं होतं.
"फॉरेन्सिकवाले उद्यापर्यंत डिटेल्स देतील. पण वेळ तर त्यांनी कालच सांगितली होती खुनाची."
"ते मलाही ठाऊक आहे शिंदे!"
"आणि बँक रेकॉर्ड्स?" आणि एकदम रमेशची नजर बँक रेकॉर्ड्सवर थबकली. त्यानं पुन्हा ते नाव वाचलं, "पुरूषोत्तम रानडे."
"तो शेजारी? त्याचं नाव इथे?" शिंदेपण गोंधळले.
"तिच्या एका इन्शुरन्स प्रिमीयमचा चेक रानडेंनी दिलाय. चांगली मोठी रक्कम आहे." रमेशच्या डोक्यात विचारचक्र सुरू झालं.
"रानडे आणि क्षमा..." रमेशनं फाईल अजून एकदा चाळली. "शिंंदे, फोन रेकॉर्ड्सचं काय झालं?"
"साहेब, टेलिफोन लिस्टमध्ये तिला सर्वांत जास्त वेळा वारंवार येणारा एक नंबर आता अस्तित्वात नाहीये, फेक नावाने घेतलेलं सिमकार्ड होतं ते."
"हम्म! डेड एन्ड! पण हरकत नाही, रानडेंचा दरवाजा तर उघडलाय."
"पण साहेब, हल्लीच एका नव्या नंबरवरून कॉल्स येऊ लागले होते."
"आयडेंटिफाईड नंबर आहे?"
"होय. कुणीतरी रोहन म्हणून आहे. रोहन क्षीरसागर."
"रोहन क्षीरसागर? कुठेतरी वाचलंय मी." आणि एकदम रमेशच्या डोक्यात प्रकाश पडला. त्यानं ऑफिसच्या सुट्ट्यांची फाईल उघडली. आणि तिसर्‍या पानावर त्याला ते नाव दिसलं. 'रोहन क्षीरसागर.' त्याच बाडामध्ये शेवटी सगळ्यांची पूर्ण माहिती होती. रमेशनं त्याच्या माहितीचं पान उघडलं. आणि रोहनचा टाय घातलेला प्रसन्न फोटो पाहिला. फोन नंबर बघितला आणि शिंदेंकडच्या रेकॉर्ड्सबरोबर मॅच केला. आणि एकदम टिचकी वाजवली.
"अजून एक दरवाजा!" असं तो म्हणेस्तोवर त्याला एकदम वीजेचा धक्का बसल्यागत झालं. त्यानं रोहनच्या फोटोकडे निरखून पाहिलं. पुन्हा पुन्हा निरखून पाहिलं. "होय. तोच!" रमेश मनाशीच म्हणाला.
क्रमशः
भाग -३
भाग -४
Subscribe to:
Posts (Atom)