भ्रूण

निवेदन : प्रस्तुत नोंद ही एक कथा असून, पूर्णतया काल्पनिक आहे. हा माझा अनुभव नाही. नोंद टाकली तेव्हा लक्षात नाही आलं, पण काहीजणांचे गैरसमज होत आहेत असं जाणवलं म्हणून हे निवेदन. झालेल्या-न झालेल्या गैरसमजाबद्दल
क्षमस्व.

मी भोपाळला जाणार्‍या गाडीत चढलो आणि माझा बर्थ शोधत हळू हळू पुढे सरकू लागलो. ही माझी नेहमीची सवय आहे, मी कधीच फर्स्ट किंवा सेकंड एसीने जात नाही, सर्वसामान्य माणसं सहसा तिथे भेटत नाहीत. माझी सीट आणि बर्थ मिळाल्यावर मी माझी छोटी बॅग सीटखाली सरकवून शांतपणे जीएंचं एक पुस्तक काढून वाचत बसलो. आत्ताशी संध्याकाळ होती, त्यामुळे इतक्यात बर्थवर जाण्याचा प्रश्न नव्हता. आता वाट पाहायची होती सहप्रवाश्याची. मला एकच सहप्रवासी मिळणार होता, कारण मी दोन सीटांच्या बाजूला होतो. हळूहळू ट्रेन भरत होती. मी पुस्तकात चांगलाच गुंतलो होतो. एव्हढ्यात, समोर येऊन कुणीतरी बसल्याचं जाणवलं. मी मान वर करून पाहिलं. एक पंचविशीचा पोरगेलासा युवक माझ्यासमोर बसला होता. माझ्याकडे पाहून त्याने हलकं स्मित केलं, मी ही.

"आप भोपालके हैं?" त्यानं भाबडेपणानं विचारलं. त्याच्या नाजूक, गोर्‍या, देखण्या चेहर्‍यावर एक अशक्तपणा जाणवत होता.

"नहीं, लेकिन कामके सिलसिलेमें अक्सर वहां जाना होता है. क्यूं?" मी.

"नही, मैं असलमें वहीं का हूं, लेकिन कभी गया नही आज तक." माझ्या चेहर्‍यावरचं प्रश्नचिन्ह पाहून तो पुढे म्हणाला, "मतलब, मेरे मां-बाप वहीं के हैं, मेरी पैदाईश मुंबईकी है! अप्रैल, १९८५"

माझ्या डोक्यात प्रकाश पडला.

"आप क्या काम करते हैं?" त्याच्या पुढच्या प्रश्नाने मी भानावर आलो.

"मैं डॉक्टर हूं, 'संभावना' जानते हो? उनके क्लिनिक के लिये काम करता हूं थोडा-बहुत, मेरा रिसर्च सब्जेक्ट है"

"सॉरी आपका नाम?"

"अरे हां, वो तो बताया ही नहीं, ...."

"तुम्ही पण मराठी?" तो प्रफुल्लित चेहर्‍याने म्हणाला.

"तुम्ही पण?" मी.

"हो, माझे बाबा तिथे नोकरीला होते तेव्हा. " मग अचानक त्याच्या चेहर्‍यावर शोककळा पसरली.

"डॉक्टर, तुम्ही श्वसनाच्या विकारांचा इलाज करता का हो?" त्याने भाबडेपणाने विचारलं.

"हो, थोडंफार, पण मी ऍक्च्युअली संशोधन करतोय, इलाज करणारे वेगळे असतात."

"..."

विषय बदलावा म्हणून मी सहज विचारलं, "भोपाळला काही विशेष?" आणि एकदम मी जीभच चावली.

त्याचा चेहरा एकदम वेदनाग्रस्त झाला. आणि मग हळूहळू तो मोकळा होत गेला आणि माझ्या बर्‍याच शंकांचं खात्रीत रुपांतर होत गेलं.

तो ६ जून होता, ७ जूनला न्यायालयात भोपाळ गॅस दुर्घटना खटल्याचा निर्णय होता आणि हा भोपाळ गॅसपीडित तिथे पहिल्यांदाच चालला होता, न्याय घेण्यासाठी!

डिसेंबर २, १९८४ ची रात्र होती. भोपाळच्या एका कोपर्‍यात शांत झोपलेले एक नवरा आणि गरोदर बायको. युनियन कार्बाईडने हाहाकार माजला आणिइतर अनेकांप्रमाणेच हे छोटं कुटुंबही उद्ध्वस्त झालं. मग तसेच विकार घेऊन ते मुंबईत आले आणि नव्या उमेदीने संसार सुरू केला. पोटातल्या भ्रूणावरही त्या गॅसचा आघात झाला होता. आईच्या पोटातच आजार जडलेला तो निष्पाप भ्रूण माझ्यासमोर बसून मला आपली कर्मकहाणी सांगत होता. त्याचे उसासे वाढले की त्याला दम लागायचा. माझ्या पोटात कालवाकालव होत होती. त्या दिवशी पहिल्यांदाच मला आपण किती अज्ञानी आणि हतबल आहोत असं वाटत होतं.

८ जूनची सकाळ. मी सेकंड एसीमध्ये आपली सीट शोधत होतो. हातामध्ये सवयीने जीए आले आणि अचानक शेजारच्या सीटवरच्या माणसाच्या पेपराकडे लक्ष गेलं. सगळ्या बातम्या माहितीतल्याच होत्या. दुर्दैवाने सगळ्याच. पातळ कागदामुळे पहिल्या पानावरच्या बातम्या आणि दुसर्‍या पानावरच्या बातम्या मिसळून गेल्यासारख्या दिसत होत्या. 'युनियन कार्बाईडचे दोषी कर्मचारी फक्त दोन वर्षांची शिक्षा घेऊन जामीनावर सुटल्याची व गोर्‍या अधिकार्‍यांना निर्लज्जपणे सोडल्याची' आणि 'भ्रूणहत्येची' बातमी मिसळून एकच होऊन गेली होती.

कदाचित त्याच ट्रेनच्या सेकंड क्लासमध्ये एक भ्रूणावस्थेतच हरवलेलं आयुष्य, न मिळालेल्या न्यायाचा शोक करत असेल, आणि गोर्‍यांच्या गुलामगिरीचा आणि भ्रष्टाचाराचा आजार भ्रूणावस्थेतच लागलेली भारतीय न्याय आणि लोकशाही व्यवस्था ही लक्षणं झाकण्याच्या क्षीण प्रयत्नात असेल.