अपूर्णांक

"मदर डाईड टूडे ऑर मे बी यस्टरडे!"

हे "द स्ट्रेंजर" किंवा "द आऊटसायडर" ह्या नावानं प्रसिद्ध असलेलं, मूळ फ्रेंच "L’Étranger " आल्बेर काम्यू(Albert Camus) ह्या लेखकाच्या पुस्तकाचं पहिलंच वाक्य आहे. मी ह्या पुस्तकाबद्दल पहिल्यांदा पेपरात वाचलं आणि प्रेमात पडलो होतो. पुस्तक मिळवलं, पण ५-१० पानांपुढे कधी जाऊ शकलो नाही. उत्कंठावर्धक पुस्तक आहे तसं, पण मलाच भीती वाटते. कसली ते सांगतो पुढे.

मला सहसा कुठलेही 'इझम्स' फार आवडतात. कारण माझ्या मते जगात काहीच नियमित नाहीये. जगातली कुठलीही गोष्ट प्रमाणबद्ध नसते, माणसाला प्रत्येक गोष्टीला प्रमाणात अडकवायची हौस आहे. तुम्ही मला सांगा, किती जणांना 'अमुक एका' नंबराचे बूट किंवा चप्पल व्यवस्थित बसतात. किती जणांचा कमरेचा पट्टा एकाच भोकात व्यवस्थित बसतो. किती जणांच्या मनात एका वेळी प्युअरली एकच भावना असते(रादर कुणी हे डिफाईन करू शकतं का?). मला तरी ह्यातलं काहीच नाही जमत बुवा. माणसं उगाच प्रत्येक गोष्टीला प्रमाणात बांधतात. ऍक्चुअली गणिताला सुद्धा हे कळतं, 'पाय' चं पूर्ण उत्तर नाही, किरणोत्सर्गी पदार्थाला हाफ लाईफ असतं, ते तुम्ही मोजून बघा, कधीच उत्तर मिळणार नाही. अनादि, अनंत. तसेच हे सगळे इझम्स आहेत. विचारांना, भावनांना विविध स्थितींमध्ये पकडायचे प्रयत्न. ही स्थिर छायाचित्रं आहेत. चलत चित्र नाहीत. एका मोठ्या फिल्मचे तुकडे पाडले, आणि प्रत्येकाने एक एक पकडला. कुणी म्हणालं हा निहिलिझम, कुणी म्हणालं, हा एग्झिस्टंशियलिझम, कुणी म्हणालं डिटर्मिनिझम. हत्ती आणि पाच आंधळ्यांच्या गोष्टीसारखं, प्रत्येकाला हत्ती वेगळाच भासतो.

असाच एक इझम ह्या पुस्तकात वर्णन केलाय, "ऍब्झर्डिझम". एक कमालीचा विचित्र, सांगायला अतिशय साधासरळ पण कळायला तितकाच गुंतागुंतीचा प्रकार. "कुठल्याही गोष्टीविषयी पराकोटीचा त्रयस्थ भाव, म्हणजे ऍब्झर्डिझम." ही मला समजलेली व्याख्या आहे. सुरुवातीचं वाक्य परत वाचा. आता थोडा बोध व्हायला लागेल.

"Mother died today. Or maybe yesterday, I don't know. I had a telegram from the home: 'Mother passed away. Funeral tomorrow. Yours sincerely.' That doesn't mean anything. It may have been yesterday"

मध्यवर्ती पात्राची आई वारलीय. त्याला एक तार आलीय त्यावरून त्याला कळलंय. त्याला आठवत नाहीये असं नाही, पण तो नक्की नाहीय. पण वाक्यातला कोरडेपणा जाणवल्यावाचून राहत नाही. एक वेगळाच त्रयस्थपणा त्याच्या पुढच्या कृत्यांवरूनपण जाणवायला लागतो. तो तिच्या वृद्धाश्रमात जातो. तिथे तिच्या कॉफिनशेजारी त्याला रात्रभर बसावं लागतं. तिथले लोक त्याचं सांत्वन करताना अपेक्षा करत असतात की तोही रडेल, पण त्याला हेच कळत नाही की त्याला रडू का येत नाही. त्याला कॉफी घेणार का विचारतात तेव्हाही त्याला आपली आवडती कॉफी आठवते. एकंदर, कुठेही त्याला आई जाण्याचा धक्का बसल्याचं जाणवत नाही. तो अगदी नॉर्मल असतो. तिथल्या एकंदर स्थितीचंही वर्णन तो इतका त्रयस्थपणे करतो की बस. तिथल्या गार्डशी तो हवापाण्याच्या गप्पाही करतो. वाचताना एका वेगळ्याच विश्वात पोचल्यासारखं वाटायला लागलं.

मी ऍब्झर्ड आहे का? हा प्रश्न छळायला लागला. आणि मी पुस्तक खाली ठेवलं. असं दोन-तीनदा झालं.

मला माझ्या सगळ्या जवळच्यांबद्दल खूप ओढ वाटते. कायम सगळ्यांशी संपर्कात राहावंसं वाटतं. पण, कधी काही विपरित घडलं तर मी कसा रिऍक्ट करेन? छ्या काहीतरी विचित्र प्रश्न. पण असं घडलं होतं. माझा एक जवळचा मित्र वारला. मी क्षणभर सुन्न झालो होतो. मला कळतच नव्हतं. मग मी भानावर आलो. मी ऑफिसात होतो. थोडा वेळ बातमी देणार्‍या मित्राशी बोललो. मला दुःख झालं होतं. पण मी दिवसभर कामात बुडालो. मग संध्याकाळी घरी आल्यावर पुन्हा त्या विचारांनी ताबा घेतला. असा ऊनपाऊस खूप चालला मनाचा. त्याच्या आईवडिलांना भेटायला गेलो होतो, तेव्हा गळा दाटून आला होता. पण पुन्हा नॉर्मल झालो. माझे आजोबा वारले तेव्हा इम्पॅक्ट मोठा होता, पण मी फार लवकर सावरलो होतो. अजूनी कधी कधी खूप आठवण येते. अगदी हुंदकाही दाटून येतो, पण मी मेजरली नॉर्मल असतो. की तसं वाटतं फक्त, आतल्याआत तुटत तर नसतो मी? ह्या सगळ्याचा अर्थ काय होतो?

मी जमेल तेव्हा, जमेल तेव्हढे इझम्स वाचतो, मी कुठल्या कॅटेगरीत येतो ह्याचा विचार करत करत. मग अचानक अपूर्णांकांचा विचार आला. माझ्यात कदाचित ऍब्झर्डिझम जास्त असेल, पण बरेच इतरही इझम्स असतीलच. मी थोडासा एस्थेटिसिस्ट असेन पण थोडासा युटिलिटेरियन पण असेन. थोडासा निहिलिस्ट असेन पण थोडा एग्झिस्टेन्शियलिस्टही असेन. थोडक्यात मी अपूर्णांकच आहे. जगातले सगळेच जण कदाचित अपूर्णांक असतील. सहसा अपूर्णांकांनाच पूर्णांक बनवायची हौस असते. कारण पूर्णांक बनले, तरच अपूर्णांकांना त्यांची ओळख मिळेल. म्हणून कुणीतरी आल्बेर काम्यू उठून "ऍब्झर्डिस्ट' नॉव्हेल लिहितो(तो स्वतःला ऍब्झर्डिस्ट समजायचा नाही) आणि कुणीतरी 'विद्याधर भिसे' उठून ब्लॉग लिहितो.

टीप - वरती जे सगळे इझम्स मी लिहिलेत, ते सगळे मला कळलेत अशातला भाग नाही, पण मी वाचलंय थोडं थोडं. उगाच स्वतःची थोडी लाल करावी म्हणून इथे खरडले.

ता.क. - पण काहीही म्हणा, मला ऍब्झर्डिझमबद्दल फार उत्सुकता वाटते. बाकी आता टेन्शन गेलंय. फार जास्त फलसफे दिले की देणार्‍याचं टेन्शन जातं. द स्ट्रेंजर आता मात्र वाचणारच. फार झालं!