हिंदी, उर्दू, हिंदुस्थानी आणि बरंच काही

परवाच अमिताभचा (जुना) दीवार बघत होतो (तोच तो, 'मेरे पास मां है' वाला). अमिताभचे डायलॉग्ज कसले एक से एक.

"तुम लोग मुझे ढूंढ रहे हो, और मैं तुम्हारा यहां इंतज़ार कर रहा हूं।"

"यह ताला मैं तुम्हारी जेब से चाभी निकालके खोलूंगा पीटर।"

"मैं आज भी फेंके हुए पैसे नहीं उठाता।"

"अगले हफ्ते एक और कूली पैसे देने से इन्कार करनेवाला है।"

"दोस्तोंके नाम भी हुआ करते हैं।"

"क्या तुम सोचते हो की यह काम तुम अकेले कर सकते हो?" "मैं जानता हूं की यह काम मैं अकेले कर सकता हूं।"

असले एक से एक डायलॉग्ज, प्रत्यक्षात वाचताना पानीकम वाटतात. त्यावरच एकदा सलीमचा किंवा जावेदचा इंटरव्ह्यू झाला होता(आठवत नाही नक्की कुणाचा). तो म्हणाला होता, की आम्ही लिहिले तेव्हा हे पंचलाईन म्हणून नव्हते लिहिले. अमिताभने त्यांना पंचलाईनमध्ये रुपांतरित केलं. मग मी विचार करत होतो, की अमिताभची ह्या भाषेवर किती चांगली पकड आहे. मग मी पुढे विचार केला, कुठली भाषा? हिंदी की उर्दू? की दोन्ही. अमिताभ काय म्हणत असेल ह्या भाषेला. सिनेमाची भाषा सर्टिफिकेटवर हिंदी म्हणून येते, पण इंतज़ार, इन्कार हे शब्द हिंदी प्युरिस्ट्स मान्य करणार नाहीत. मग? मग मी थोडासा काळामध्ये मागे गेलो.

माझ्या डोक्यात हिंदू-मुसलमान आणि भारत-पाकिस्तान ह्या गुंतागुंतीच्या संबंधांचा खूप मोठा कीडा आहे. मला ह्या संबंधांमधल्या दोन्ही बाजूंबद्दल माहित करायची जाम हौस. ह्या हौसेखातरच मी काही महिन्यांपूर्वी ऑर्कुटवर 'इंडिया ऍन्ड पाकिस्तान' नामक एका कम्युनिटीचा भाग झालो. असल्या कम्युनिटी सहसा द्वेषपूर्ण असतात, म्हणूनच पहिल्यांदा काही टॉपिक्स पाहिले आणि कचरा थोडा कमी आहे पाहून मी मेंबर झालो. एकंदरच तिथे मध्यममार्गी लोकांचा वावर अधिक होता, पण तरीही 'तिकडचे' लोक आपल्या मूळ स्वभावाला सहसा जागतच होते. 'आपली' माणसं सहसा मॉडरेट स्टॅन्ड घ्यायची, मग हे लोक थयथयाट सुरू करायचे. अर्थात, त्यांच्यातही मध्यममार्गी होते; सामोपचाराने बोलणारे, पण अर्थात त्यांची संख्या नगण्य होती. विषय काहीही असू दे, कला, क्रीडा, राजकारण सगळीकडे 'आम्ही, आम्ही आणि फक्त आम्ही', 'तुम्ही सगळं आमच्याकडून घेता किंवा घेतलंय' अश्या आषयाची विधानं करण्यात हे लोक स्पेशालिस्ट. सगळ्यात अल्टिमेट विधान म्हणजे, 'तुमच्याकडे चांगले गायक नाहीत, कॉमेडीयन नाहीत, म्हणून तुमच्या रिऍलिटी शोजमध्ये आमची माणसं बोलावता." आणि माझं पर्सनल फेव्हरेट म्हणजे, "१९६५, १९७१ आणि कारगिल" तिन्ही युद्ध पाकिस्ताननंच जिंकली, भारतानं फक्त प्रोपॅगॅन्डा केला. मला एकंदर जाम मजा यायची. मग एकदा माझा जिव्हाळ्याचा विषय आला. सिनेमा. मग तिथे एका मुलीनं म्हटलं की, तुम्ही तुमच्या सिनेमांमध्ये, 'तुमची हिंदी' वापरायचं सोडून 'आमची उर्दू' वापरता. हे ऐकून मी चाट पडलो. 'ह्यांची' उर्दू? उर्दू आमची नाही? पण मी गप्प बसलो. शांतपणे मी तिला विकिपीडियाची लिंक दिली, ज्यात 'हिंदी आणि उर्दू ह्या दोन भाषा नसून एकच भाषा आहेत, फक्त राजकीय आणि धार्मिक कारणांमुळे वेगवेगळा शब्दसंग्रह वापरून दोन भाषा असल्याचा आभास निर्माण केला जातो' असं स्पष्टपणे लिहिलेलं आहे. इव्हन मलेशिया सारख्या देशातही हिंदी/उर्दू ह्या भाषेला हिंदुस्थानी/हिंदुस्तानी ह्या एका नावानेच ऑफिशियली रेकग्नाईज केलेलं आहे. मुळात ह्या आजच्या हिंदी/उर्दू म्हणजे अवधी, लखनवी आणि खडी बोली ह्या तीन भाषांचं मिश्रण आहेत. त्यामध्ये एकात संस्कृतचा तडका दिलाय आणि दुसर्‍यात फारसीची फोडणी. ह्या विषयावर आजवर केलेल्या वाचनातून माझ्या अल्पमतीला एव्हढंच कळलंय. काही चूकही असेल. जाणवलं, तर कृपया सांगा.

तर ह्या मुद्द्यावर ती बया भडकली. मला म्हणाली, 'अगर मैं कसरत के साथ उर्दू का इस्तेमाल करूंगी, तो तुम्हें इस तो क्या अगले जनम में भी समझ नहीं आयेगा'. मी म्हटलं बये, 'तू जनम हा जो शब्द वापरतेयस तो संस्कृत शब्दावरून आलेला आहे, बाकी तू फारसीत फाडाफाड केलीस, तर ती मला समजणार नाहीच. पण ती चीटिंग होईल.' पुढे मी तिकडे गेलो नाही. कारण ती फारच कट्टरतावादी पोरगी आहे, हे तिच्या बाकी थ्रेडवरच्या प्रश्नोत्तरांवरून मला जाणवलं. पण हा कीडा डोक्यात राहिला. उर्दू की हिंदी, आपले सिनेमे नक्की कोणत्या भाषेत असतात. मी क्लिअर होतो, की ही हिंदुस्थानीच आहे, ना हिंदी धड ना उर्दू. मग मी प्रत्येक डायलॉग लक्षपूर्वक ऐकू लागलो. "हमारे वतनपरस्त नौजवानों ने अपना कर्तव्य पूरा करनें में कोई कसर नहीं छोडी।" ह्यात 'कर्तव्य' हा संस्कृत शब्द आहे, पण वतनपरस्त, कसर हे फारसी उद्भव शब्द आहेत. म्हणजे हा हायपोथेसिस की आपली भाषा एकच आहे, बर्‍याच अंशी खरा आहे. वेगवेगळ्या लिपीत लिहिली, म्हणून भाषा बदलत नाही. पुन्हा एक गोष्ट जाणवेलच, की सुरुवातीच्या काळात गीतकार, कथाकार आणि संवादलेखक हे सहसा मुस्लिम असायचे, त्यामुळे फारसीउद्भव शब्दांची रेलचेल असायची. त्यातून उर्दू(फारसी शब्दसंग्रहयुक्त हिदुस्थानी) ही स्वातंत्र्यापूर्वीपासूनच मुशायरे वगैरेंमुळे अगदी हिंदूंमध्ये सुद्धा भाषासौंदर्यामुळे लोकप्रिय होती. म्हणूनच गुरूदत्तही उर्दूचा पंखा होता(प्यासातल्या गाण्यांमधले कित्येक शब्द मला कळत नाहीत) आणि राजकुमार(अभिनेता) कधीही उर्दूतच बोलायचा. पण मग फाळणीमुळे कटुता वाढली. पाकिस्तानने उर्दूला स्वतःची राष्ट्रभाषा म्हणून भारतात बदनाम केलं. लिपीमुळे एका भाषेचे दोन तुकडे पाडले गेले. पण तरीही हिंदी सिनेमात उर्दू त्याच स्थानी राहिली. पुढेपुढे हिंदी शब्दांची जागा इंग्रजी शब्दांनी घेतली, तरी उर्दूची जागा अटळ राहिली. त्यामुळेच ती बया माझ्याशी भांडायला बसली. असो. तर मुद्दा हा की आपल्या हिंदी सिनेमांमुळे पब्लिकचं उर्दू सुधारलं.

मी शाळेत होतो, तेव्हा पाचवी आम्हाला पहिल्यांदा हिंदी आलं. मला फार आवडली ती भाषा. त्यामुळे मी 'राष्ट्रभाषा सभे'च्या चार परीक्षा दिल्या. आठवीत हिंदी सोडून संस्कृत(स्कोरिंग होतं) घेऊनही, मी आठवीतही राष्ट्रभाषा सभेची परीक्षा दिली. हिंदीच्या वर्गातल्या मित्राकडून उधारीवर पुस्तक आणून दिली. मग पुढच्या वर्षी मात्र ते पुस्तक उधारीवर आणणं जीवावर आलं, म्हणून परीक्षा दिली नाही. तर मुद्दा हा, की मला हिंदीची आवड होतीच, त्यामुळे कठीण गेली नाही. पण बर्‍याच पब्लिकची गोची व्हायची. उदाहरण सांगतो, एका मित्रानं, परीक्षेमध्ये 'चमन' ह्या शब्दाला समानार्थी म्हणून 'टकलू' असं लिहिलं होतं. दुसरी एक मुलगी एकदा बाईना म्हणाली, 'कल मैं मां-बाबा के साथ बहार गयी थी।" मग बाई आपल्या तिला १५ मिनिटं बहार आणि बाहर मधला फरक समजावत होत्या. मी काही फार शहाणा नव्हतो. मीही लोचे करायचो, पण आपलं ठेवावं झाकून, दुसर्‍याचं पहावं वाकून. (त्यातला माझा एक 'नहीं सोडूंगा' वाला किस्सा मी पूर्वी कबूल केलाय, नाही असं नाही.)

तर मुद्दा पुन्हा तोच. चमन आणि बहार हे दोन्ही शब्द उर्दू आहेत असं उर्दू प्युरिस्टही म्हणतील. मग ते आमच्या हिंदीच्या पुस्तकात कसे? उत्तर सोपं आहे. ते हिंदीचं नाही, हिंदुस्थानीचं पुस्तक आहे. पुस्तकाला नाव चुकीचं आहे. असो. ह्यात बरेच वाद-उपवाद आहेत. माझ्यासारख्या सामान्य, वरवरच्या अभ्यासकाला जे कळलं, ते इथे लिहिलं.

जाता जाता, हिंदी सिनेमाने जनतेवर किती प्रभाव टाकला, ह्याची काही उदाहरणं. यश चोप्राप्रभृतींच्या पंजाबी(हिंदी ह्या नावाखाली खपवलेल्या) सिनेमांमुळे, इथे मिलानमध्ये माझे काही पंजाबी पाकिस्तानी मित्र आहेत; त्यांचं आपापसातलं बोलणंही मला ७० टक्के कळतं(टक्केवारी कशी काढली ते प्लीज विचारू नका).

दुसरं, मी ७-८वीत होतो. माझ्या बाकावर माझ्या शेजारी बसणार्‍या मुलाचं इतिहासाचं पुस्तक बाकावर ठेवलेलं होतं(मी माझं पुस्तक घरीच विसरलो होतो). त्यानं पुस्तकातल्या विविध मोठ्या माणसांच्या चित्रांना मुकुट, टोप्या आणि स्त्रियांना दाढी-मिशा वगैरे बरंच चित्रकाम केलं होतं. त्यातून बर्‍याच आकृत्यांखाली कल्पक मेसेजेसही होते. असाच एका पगडीवाल्या(टिळकांसारखी पगडी, नाव नेमकं आत्ता आथवत नाहीये) माणसाला सरदारजीसारख्या दाढीमिशा काढलेल्या होत्या. त्याचा एक डोळा काळा करून टाकला होता आणि खाली मेसेज लिहिला होता, "पंजाबी कूडा आंख मारे।" माझा क्षणभर माझ्या डोळ्यांवर विश्वास बसेना. मी त्याच्याकडून कन्फर्म केलं, की तू हे नक्की काय लिहिलंयस.

तो म्हणाला, "पंजाबी कूडा आंख मारे।"

मी म्हटलं "म्हणजे(मला कळलं होतं काय घोळ झालाय ते, पण मला त्याच्याकडून वदवून घ्यायचं होतं)?"

तो म्हणाला, "कूडा म्हणजे पंजाबीत मुलगा."

मी गप्प बसलो. त्यानं कुडी म्हणजे मुलगी ह्यावरून कूडा म्हणजे मुलगा असा शोध लावला होता(हा "दिलवाले दुल्हनिया.." इफेक्ट होता). पण तो हे विसरला (आणि माझ्या पक्कं लक्षात होतं) कूडा म्हणजे कचरा. तसं बघायला गेलं तर मलासुद्धा हे सगळं कळायची काही गरज नव्हती. पण तीच गाणी पुन्हा पुन्हा ऐकून माझं पंजाबी सुधारलं होतंच.