नावात काय आहे

कालच टीव्हीवर बातमी बघत होतो. 'टोयोटा' नं जपानमध्ये विक्रमी विक्री केलीय, पण अमेरिकेमध्ये त्यांच्या विक्रीचा नीचांक आहे. काही महिन्यांपूर्वीच 'गुणवत्ता' (क्वालिटी) शी संबंधित अनेक समस्या उद्भवल्याने, टोयोटावर हजारो गाड्या परत मागवण्याची नामुष्की ओढवली होती. अमेरिकेच्या कोर्टांमध्ये त्यांच्यावर बर्‍याच ग्राहकांनी 'सेकंड हँड किंमत' घटल्याबद्दल केसेसही ठोकल्यात. त्यामुळे टोयोटाला आपला गुणवत्ता तपासणी विभाग वाढवावा लागला, अनेक भरपाया द्याव्या लागल्या, कमावलेल्या नावाला बट्टा लागला तो वेगळाच. ह्या सगळ्या प्रकरणामुळे अमेरिकेत आणि इतरत्र त्यांची विक्री विक्रमी घटली, पण टोयोटाचा मूळ देश असलेला जपान मात्र अपवाद ठरलाय. तिथे ह्यावर्षीदेखील लोकांचा टोयोटावरचा विश्वास कायम असल्याचं दिसून आलंय. सर्वेक्षणांमधून हे ही सामोरं आलंय, की मुळात जपानी माणसांना 'त्यांची' कंपनी असलेल्या आणि जगभरात नाव कमावलेल्या टोयोटाचा फार अभिमान वाटतो. युरोपमध्ये पहायला गेलं तर अश्याच प्रकारे, 'सिमेन्स'बद्दल जर्मन लोकांना आणि 'फेरारी' बद्दल इटालियन लोकांना वाटणारा 'जिव्हाळा' आणि अभिमान जाणवतो.

नीट पाहिलं, तर 'टोयोटा' हे नाव जपानी आहे. 'सिमेन्स' हे त्या कंपनीच्या संस्थापकाचं आडनाव (जो प्रसिद्ध संशोधक होता आणि ह्याच्याच नावाने वाहकतेचं एकक आहे) आणि फेरारी हे देखील इटालियन आडनाव आहे. 'होंडा', 'देवू', ही अनुक्रमे जपानी आणि कोरियन आडनावं आहेत. एकंदर 'नोकिया', 'केलॉग्ज', 'कॅडबरी', 'नेस्ले' ह्या सगळ्या परदेशी कंपन्यांची नावं, त्यांच्या त्यांच्या मूळ देशाच्या भाषेतलीच आहेत. माझा मुद्दा असा आहे, की ह्या सगळ्या कंपन्या आपल्याच भाषेतली, आपल्याच मातीतली नावं घेतात आणि नुसत्या स्वतःच्या देशातच नाही, तर जगभरात ते नाव पोहोचवण्यात यशस्वी होतात.

आता आपल्या कंपन्यांकडे पाहू. सर्वप्रथम, 'टाटा' चा सन्माननीय अपवाद आपण बाजूला काढू. 'रिलायन्स', 'इन्फोसिस', 'विप्रो', 'एचसीएल इन्फोसिस्टम्स' ही काही उदाहरणं मोठी. 'पार्ले' हे उत्पादन फक्त भारतातच प्रसिद्ध आहे, तीच गत 'बजाज'चीतरीही त्याला बेनिफिट ऑफ डाऊट देऊ. 'गोल्ड स्पॉट', 'थम्स अप'(ही पूर्वी देशी कंपनी होती, मग ती 'कोक'ने विकत घेतली.), 'व्हिआयपी' ही अजून काही उदाहरणं. अनेक देशी नावांची उत्पादनंही आहेत, जी देशामध्ये बर्‍यापैकी प्रसिद्ध आहेत, पण बहुतांशी त्यांना त्यापुढे जाण्याचा स्कोप नाही. तसंही, मला सर्वसमावेशक असं वक्तव्य करायचं नाहीय, पण एकंदर पद्धत कुणाच्याही लक्षात आली असेल. सहज रस्त्याने चालतानाही, दुकानांची नावं वाचत चला. जुन्या दुकानांची नावं अजूनी, 'गणेश जनरल स्टोर्स' वगैरे दिसतील, तुलनेनं नवं दुकान दिसेल, 'मॅग्नम', 'क्लासिक', 'सॉलिटेअर' आमच्याइथे, 'नीलकमल हेअरकटिंग सलून' आहेच, पण 'रिलॅक्स' हेअरकटिंग सलूनदेखील आहे. 'हेमंत केशकर्तनालया'चं रुपांतर 'हेमंत हेअर कटिंग सलून' मध्ये कधी झालं, हे आमच्याही लक्षात आलं नाही. 'कृष्णा विजय हिंदू हॉटेल'चं नाव 'क्रिष्ना रेस्टॉरंट' झालं, 'वसंत विजय हिंदू हॉटेल'चं असंच काहीतरी 'चायना टाऊन' वगैरे कायसं झालं. बदल झाले, मोठे बदल झाले, पण रोज एखादी गोष्ट बघितली, की तिच्यातले सूक्ष्म-सूक्ष्म होत मोठे झालेले बदल कळत नाहीत, पण एकदम बघायचा कोनच बदलला तर बदल डोळ्यांत भरायला लागतात.

युरोपातल्या लोकांचा भाषाभिमान पाहून मला कधीकधी न्यूनगंड वाटायला लागतो. पण ते असा काही ठरवून अभिमान बाळगत नाहीत, तो तसाच त्यांच्या धमन्यांत वाहतो. त्यांच्या कंपन्यांची नावं, 'क्राऊस माफ्फेई बेर्स्तॉर्फ', 'वेअर गाब्बिओनेत्ता' आणि अजूनही सोपी सोपी आहेत, पण त्यांची नावं, जिथली तिथली स्थानिक. उगाच 'पर्सेप्ट', 'कॅनोनिकल' वगैरे उधारउसनवारीची नावं आणत नाहीत ते सहसा. अपवाद सर्वत्र असतात, पण आपण पद्धत पाहिली, तर अशीच असते. आता तुम्ही विचार करा, 'भिवबा प्लॅस्टिक्स' ह्या नावाने कुणी कंपनी काढली, तर ती किती दिवस टिकेल भारतातच, सोडा महाराष्ट्रात. पण त्यानंच 'जेम प्लास्टिक्स' किंवा 'टॉप प्लास्टिक्स' (माझं इंग्रजी नावांचं सिलेक्शन आणि कल्पनाशक्ती फार थिटी पडतेय आत्ता ह्या क्षणी) असं काहीसं नावानं काढलं, तर त्याचा धंदा चालण्याची शक्यता वाढते. ह्याचं कारण बहुधा, इंग्रजांच्या काळापासून आलेलं, 'परकीय' वस्तूंचं आणि पर्यायाने परकीय नावांचं आकर्षण असावं आणि कालांतराने अमेरिकन झळाळीमध्ये दिपून गेलेले डोळे असावं. 'कोलंबस ट्रॅव्हेल्स' हे नाव 'कडमडेकर यात्रा कंपनी' पेक्षा 'हेप' आणि 'हॅपनिंग' वाटतं. ह्याचं कारण आपल्या शिक्षणात आणि आपल्यावर चहूबाजूनी पडत असलेल्या प्रभावात कुठेतरी असावं.

ह्याचा अर्थ काय होतो? आपण सगळेच (सन्माननीय अपवाद असतीलच) कमीअधिक फरकाने, सहज प्रभावित होऊ शकणारे असतो. आपण स्वतःच स्वतःला कमी का लेखतो हे मला न उलगडलेलं कोडं आहे. एक उदाहरण देतो. माझ्या बाबांच्या मते वुडलँड हे बूट उत्कृष्ट असतात, त्यामुळे मी तेच वापरले पाहिजेत. मला स्वतःला महाग बूट आवडत नाहीत, कारण माझ्यामते माझ्या चालण्याच्या पद्धतीमुळे बूट इतरांच्या मानाने लवकर खराब होतात. पण गेल्या वर्षी मी बाबांच्या पुढे हार मानली आणि वुडलँड घेतले. अपेक्षेप्रमाणे सहा महिन्यांत ते ओळखू न येण्याइतपत पालटले. मी सुट्टीवर आलो असताना दुकानात गेलो आणि स्वस्तामध्ये, त्यांचं उत्तम रिव्हँपिंग करून आणलं. अजून वर्षभर ते टिकले आणि मग त्यांनी राम म्हटलं. मग माझी आणि बाबांची वरात पुन्हा वुडलँडमध्ये. माझा सक्त विरोध ह्याही वेळी मोडून काढण्यात आला आणि पुन्हा महागडे बूट माझ्या पायात आले. काऊंटरवर पैसे देताना, तो दुकानदार पॉलिशचा एक ६० रूपयाचा ब्रश दाखवत होता आणि १००-१५० रुपयाचं पॉलिश दाखवत होता. बाबा म्हणाले, "अरे भाऊ, तुम्ही एव्हढे महाग बूट विकताय, तर १००-१५० रूपयाच्या गोष्टी तुम्ही फुकट दिल्या पाहिजेत. वुडलँडसारख्या परदेशी कंपनीला शोभत नाही असं."

तर तो म्हणाला, "काका(हे तो बाबांना म्हणाला), वुडलँड भारतीय कंपनी आहे (संभाषण हिंदीत होतं)."

"क्काय?" मी आणि बाबा एकदमच म्हणालो.

बाबांचा भ्रमनिरास झाला होता. मला क्षणभर वुडलँडबद्दल आदर वाटून गेला.

विचार करा, जर वुडलँडने तितक्याच उत्तम क्वालिटीचे बूट, 'अरण्य' किंवा तत्सम नावाने विकले असते, तितक्याच उत्तम शोरूम्समध्ये, तर ते एव्हढे नावाजले असते का? (ओके, बर्‍याच जणांना वुडलँड माहित नसेल तर ठाऊक नाही, पण मोठ्या शहरांमध्ये त्यांचं बर्‍यापैकी प्रस्थ आहे) ह्या एका प्रसंगानं मी स्वतःच विचारात पडलो, की असं का? ती भारतीय कंपनी आहे म्हटल्यावर माझ्या आणि वडलांच्या अपेक्षा कमी झाल्या होत्या का? नक्की काय वाटलं होतं त्या क्षणी? नेहमी स्वदेशी स्वदेशी म्हणणारा मी, चारचाकीही घ्यायची तेव्हा महिंद्रा किंवा टाटा असं स्कोडावाल्यांसमोर बोलणारा नक्की कसा विचार करतो?

नावामध्ये असा काय महिमा आहे, की ज्यामुळे किस्मत बदलते. क्षेपणास्त्रांची नावं, 'अग्नी', 'पृथ्वी' किंवा 'घौरी' अशी का ठेवतात? 'रघू', 'रमेश' किंवा 'अस्लम' अशी निरुपद्रवी का ठेवत नाहीत? युद्धमोहिमांची नावं 'पराक्रम', 'विजय' अशी का ठेवतात, '११२' किंवा '३६४' अशी आकड्यांमध्ये का ठेवत नाहीत? बर्‍याच नावांशी 'अस्मिता' कशी काय जोडली जाते? खूप विचित्र विषय आहे. मी कधीही भरकटेन अशी भीती वाटतेय. त्यामुळे पुढच्या परिच्छेदात संपवायचा प्रयत्न करतो.

कुठून कुठे फिरून आलो मी. स्थानिक नावं, त्याच्याशी जोडलेला अभिमान, नावांशी जोडलेली अस्मिता, देशी विदेशी कंपन्या, आपली स्वतःलाच कमी लेखायची वृत्ती, परकीय नावं आणि परकीय वस्तू जास्त चांगल्या असल्याचा आपला ग्रह. छ्या. एव्हढं सगळं लिहूनही अजून खूप काही लिहायचं बाकी आहे असं वाटतंय. नावात किती किती काय काय आहे.

टीप - लेखाचं 'नाव' नीट पाहिल्यास कळेल, शेवटी प्रश्नचिन्ह नाहीये. एका विरामचिन्हाने 'नावात काय आहे' ह्याची व्याख्यासुद्धा बदलली!