स्वातंत्र्यसूर्य!

आज २८ मे. बर्‍याचश्या भारताच्या आणि कदाचित जगाच्या विस्मरणात गेलेला दिवस. उगाच खोटं कशाला बोला. मी ही मारून मुटकून लक्षात ठेवायचा प्रयत्न करतो. प्रसंग मोठा बांका आहे. सगळ्या राष्ट्रपुरूषांच्या जन्मदिवसांचं जसं मार्केटिंग होतं, तसं होत नाही ह्या दिवसाचं. पण हरकत नाही. पण ह्या विराट राष्ट्रपुरूषाची स्मृती मात्र माझ्या मनात कायम तेवत असते. वृथाचा गर्व नाही मला, सार्थ अभिमान आहे. स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर ह्या महापुरूषाला मी वंदन करतो. आज त्यांचा जन्मदिवस आहे. १२७ वर्ष होतील आज त्या ऐतिहासिक दिवसाला. एक असा दिवस ज्याने देशाचा इतिहास बदलायची क्षमता असलेल्या महापुरूषाचा जन्म पाहिला.
मी मुद्दाम 'बदलायची क्षमता' असलेल्या असं लिहिलंय. कारण सावरकरांचं पद्धतशीर खच्चीकरण करून तत्कालीन कॉन्ग्रेसच्या धुरीणांनी देशाला त्यांच्या विशाल दृष्टीकोनापासून वंचित ठेवलं. गांधीवधाच्या खटल्यात गोवणे, पाकिस्तानचा पंतप्रधान काश्मीर युद्धानंतर स्वतंत्र भारतदेशाच्या भेटीवर आला असताना जेलमध्ये टाकणे ह्या आणि असल्या अनेक कुरूप युक्त्या-प्रयुक्त्या वापरून सावरकरांना देशवासीयांच्या नजरेतून उतरवण्यात आले. पण खरे कृतघ्न आपले देशवासी. तेही ह्या ऍग्रेसिव्ह मार्केटिंग तंत्राला बळी पडून एका महान देशप्रेमी क्रांतिकारकाला विसरले.
एक असा मुलगा, ज्याला उच्च शिक्षण, उज्ज्वल भवितव्य आणि अतिशय चांगल्या घरातल्या पत्नीबरोबरचं आयुष्य खुणावत होतं. तो हे सगळं पणाला लावून फक्त देशप्रेमाखातर थेट इंग्लंडातून क्रांतिकारक कृतींची सुरूवात करतो. पिस्तुलं स्मगल करण्यापासून मॅझिनीचं आत्मचरित्र, १८५७चं स्वातंत्र्यसमर(ह्याला 'सेपॉय म्युटिनी' म्हणून हिणवलं जायचं, त्याचा उद्धार सावरकरांनी केला) असली सकस पुस्तकं लिहितो. तोच तरूण अनेक क्रांतिकारकांचं प्रेरणास्थान बनतो. इंग्रज सरकारने एकतर्फी खटला चालवून ५० वर्षाची काळ्यापाण्याची शिक्षा दिल्यावर आपल्या आयुष्याची किंचितशीही चिंता न करता पटकन म्हणतो, "तुमचं सरकार इतके दिवस टिकणार आहे का?". ज्या तरूणाने आपल्या आयुष्याची तारूण्याची ११ सोनेरी वर्षे अंदमानला तेलाचा घाणा हाकण्यात काढली आणि तेथेही आपल्या असामान्य प्रतिभेने, त्या वातावरणातही हलक्या फुलक्या प्रेमकवितांपासून, जाज्वल्य राष्ट्रभक्तीने प्रेरित असलेल्या अनेक कविता आणि महाकाव्य जेलच्या भिंतींवर खरडली, पुन्हा बाहेर पडताना हे सगळं तोंडपाठ केलं अश्या मनुष्याबद्दल मी पामर काय म्हणणार. माझ्याकडे शब्द नाहीत.
हा देशभक्त येन केन प्रकारेण अंदमानातून बाहेर पडून स्वातंत्र्यलढ्यात भाग घेऊ इच्छित होता. त्यासाठी त्याने सरकारकडे दयाअर्ज पाठवण्याचा प्रयोग केला. अर्थात सरकारला जाणीव होती, की जो माणूस आपल्या विरोधात एव्हढं सारं करत होता, तो दयाअर्जातल्या अटी किती पाळणार. पण आज महामूर्ख लोक ह्या अर्जांचा उल्लेख करून स्वातंत्र्यवीरांची दयावीर म्हणून संभावना करतात, तेव्हा काळीज तीळ तीळ तुटतं. म्हणजे ह्या लोकांचं काय म्हणणं होतं की सावरकरांनी तुरूंगातच खितपत पडून मरून जायला हवं होतं का?
स्वातंत्र्यानंतरही त्यांच्या दूरदृष्टीला युद्धखोर, आक्रस्ताळे असं म्हणून हिणवलं गेलं. परिणाम आपल्यासमोर आहेत. चीनच्या गळ्यात गळे घालून काय साधलं आणि जातिव्यवस्थेमुळे काय मिळालं. दैवदुर्विलास पहा, जातिव्यवस्था मोडून टाका, आधुनिकीकरण करा म्हणणार्‍या सावरकरांचं चित्रही संसदेमध्ये लावण्यावर लोकांना आक्षेप आहेत, पण जातिव्यवस्था हा भारतीय समाजाचा कणा आहे म्हणणारे गांधी राष्ट्रपिता म्हणवले जातात. महान इटालिअन क्रांतिकारक मॅझिनीचं चरित्र लिहून हजारो तरूणांना स्फूर्ति देणार्‍या आणि इंग्रज सरकारला पुस्तकावर बंदी घालायला भाग पाडणार्‍या सावरकरांचा फोटो संसदेत लावण्यास विरोधही एका इटालिअन बाईच्या सांगण्यावरून देशातल्या सगळ्यात जुन्या पक्षाने करावा हासुद्धा एक दैवदुर्विलासच.
आज सावरकरांबद्दल अनेक गैरसमज अगदी सुशिक्षित लोकांमध्येही आहेत. सावरकर खरं तर कुणालाच समजले नाहीत. युद्धतयारी करा, जातिव्यवस्था मोडा, आधुनिकतेची, वैज्ञानिक दृष्टिकोनाची कास धरा, हिंदी ही राष्ट्रभाषा म्हणून देशाला एक करा इतक्या सार्‍या युक्तीच्या गोष्टी फक्त एक माणूस सांगत होता, पण प्रत्येक वेळी मुद्दाम उलटं करून कॉन्ग्रेसने देशाचं वाटोळं केलं. द्विराष्ट्रवादाचा त्यांचा सिद्धांत आणि फाळणी ह्यांचा इतका काल्पनिक आणि सज्जड खोटा, चुकीचा संबंध (ह्याला बादरायण संबंध म्हणतात कदाचित) लावण्यात आला, की खरी व्हिलन कॉन्ग्रेस बाजूलाच राहिली, जणू काही फाळणी सावरकरांच्या सांगण्यावरूनच झाली होती. ते काळाच्या एव्हढे पुढे होते, की आम्ही छोटी माणसे त्यांना समजण्यात कमी पडलो. आमची लायकीच नाही. आजपासून अनेक वर्षांनीसुद्धा त्यांनी सांगितलेला आधुनिकतेचा आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा विचार लागू राहिल. देशातलं पहिलं अस्पृश्य पुजारी असलेलं मंदिर सावरकरांनी सुरू केलं, आपल्या मुलाची मुंजही केली नाही. जातिव्यवस्था मोडा म्हणताना त्यांनी कृतीसुद्धा केली. आधुनिकता, धर्म आणि राजकारण ह्याबद्दल त्यांच्यासारखेच जवळपास विचार असणारा तुर्कस्तानचा केमालपाशा ह्याच्यावर सावरकरांनी एक वस्तुनिष्ठ स्तुतिपर निबंध लिहिलाय. ह्यातूनच त्यांचा कुठल्याही धर्माबद्दल नाही, तर आंधळ्या धर्मप्रेमी जोखडांवर राग होता हे सिद्ध होतं. पुन्हा त्यांनी फक्त मुसलमान धर्मालाच का, हिंदू धर्मातल्या जोखडांवरही इतके जिव्हारी लागणारे योग्य वार केलेत की कट्टर हिंदुत्ववाद्यांना चीड यावी, उदाहरणार्थ, गाय हा फक्त उपयुक्त पशू आहे, देव नाही हा त्यांचा निबंध. पण तरीही सावरकरांना कट्टर हिंदुत्ववादी हे लेबल लावण्यात येतं. मला वाटतं सावरकरांचं चुकलंच, त्यांनी लढ्यातच देह ठेवायला हवा होता, मग त्यांचाही उदोउदो केला गेला असता, गुरूदत्त प्यासात म्हणतो, ते किती खरं आहे, "ये बस्ती हे मुर्दापरस्तों की बस्ती!"
सावरकरांनी अफाट लेखन केलंय, तेही एवढ्या धामधुमीत. त्यांचे अनेक निबंध वाचलेत आणि वाचायचेत. समग्र सावरकर वाचून काढायचेत. त्यांनी सांगितलेला मार्ग आपल्या आयुष्यात कितपत बाणवता येईल माहित नाही, पण त्यांना समजून घेऊन मी एक क्षुद्र माणूस प्रयत्न जरूर करणार आहे. सावरकर उभं आयुष्य कट्टरतेविरूद्ध लढले, पण मी मात्र कट्टर सावरकरवादी आहे.
ह्या लेखाचा प्रपंच सावरकरांचं उदात्तीकरण करणे हा बिलकुलच नाही. माझं अल्पज्ञान, माझं अनेकांशी बोलण, माझे आजवरचे अनेकानेक अनुभव मला जे सांगतात ते मी लिहिलं. माझ्या लिहिण्याने उजळावी इतकी काही सावरकरांची प्रतिमा कुणाची मिंधी नाही. ना ही माझ्या लोकांना ओरडून सांगण्याची गरज पडावी इतकी सावरकरांची महानता कुणाची मिंधी आहे. पण, सावरकरांचे अंदमानच्या सेल्युलर जेलवरचे शब्द एका कॉन्ग्रेसच्या केंद्रीय मंत्र्याने काढून टाकणे, के. आर. नारायणन ह्या राष्ट्रपतीपदावरच्या प्याद्याने मुदामहून सावरकरांच्या मरणोत्तर 'भारतरत्न' मिळण्याच्या शक्यतेवर वर्षानुवर्ष बसून राहणे, सावरकरांच्या मार्से इथल्या स्मारकाबद्दल सरकारची उदासीनता ह्या आणि असल्या अनेक बातम्या सढळ हस्ते उपलब्ध असताना त्यांच्याबाजूने त्यांच्या ह्या क्षुद्र भक्ताने काहीतरी लिहायचं ठरवलं बस. बाकी, त्यांची बाजू कुणी घ्यावी, आणि ती बरोबर असल्याचं एन्डोर्स करावं ह्याची गरज त्यांना तेव्हाही नव्हती आणि कधीच नसेल.
त्यांच्या स्मृतीस माझं नम्र आणि भावपूर्ण अभिवादन!

अद्यतन : घाईअगडबडीत लिहिला असल्याकारणे बर्‍याच चुका दिसत होत्या, त्या दुरूस्त केल्या. बाकी अजूनही काही नजरेतून सुटल्या असतील तर माफ करून टाका.;)