विचित्र

'मुंबई मेरी जान' ह्या सिनेमामध्ये एक प्रसंग आहे. आर. माधवन ट्रेन पकडण्यासाठी नेहमीप्रमाणे फर्स्ट क्लाससमोर उभा असतो. आणि अचानक एक विविध इन्व्हेस्टमेंट्सची माहिती सांगणारा माणूस त्याला जबरदस्तीनं सेकंड क्लासच्या डब्यात घेऊन जातो. आणि त्याच ट्रेनमध्ये माधवनच्या नेहमीच्या फर्स्ट क्लासमध्ये बॉम्ब ब्लास्ट होतो. माधवन बाल बाल बचावतो. तो एजंट ज्याला माधवन मनातल्या मनात शिव्या घालतच सेकंड क्लासमध्ये चढतो, तो प्रत्यक्षात देवदूतासारखाच असतो. ह्याउलट 'जॉनी गद्दार' मध्ये शेवटच्या दृश्यामध्ये काव्यात्म न्याय दाखवण्यात आलाय, ज्यामध्ये गैरसमजामधून योग्य माणसाचा खून होतो. एकदम विचित्र.

असेच अनेक अनुभव वर्ल्ड ट्रेड सेंटर हल्ल्यानंतरही वाचण्यात आले होते. कुणी मेडिकल स्टोअर्स मध्ये जाण्यासाठी खाली उतरलं होतं. कुणी त्याच दिवशी ऑफिसात उशिरा आले होते, तर कुणी नेमके तो एकच दिवस काही कामानिमित्त वर्ल्ड ट्रेड सेंटरमध्ये गेले होते आणि मृत्युमुखी पडले. २६/११ हल्ल्यानंतरही सारख्याच प्रकारचे अनुभव वाचले मी. मला अशा विचित्र घटना फार भुरळ पाडतात. मी बराच वेळ विचार करत बसतो.

नक्की काय घडतं अशा क्षणी. इतक्या माणसांची भविष्य एका घटनेवर जेव्हा अवलंबून असतात, तेव्हा नक्की खेळ कशाचा असतो. ज्याला नशीब म्हणतात तेच, की निव्वळ शक्यतेचं एक गणितीय सूत्र. २५ बाटल्या जमिनीवर घरंगळत सोडल्या आणि वरून एक दगड सोडला, तर किती बाटल्या फुटतील, एव्हढा सोपा हिशोब, की पाप-पुण्याचे तराजू तोलून झालेली दैवी निवड?

मग अशा वेळेस प्रश्न पडतो, की निरपराध लोक मरतात पण गुन्हेगार मात्र मजेत आयुष्य जगतात. इथे कुठला हिशोब आणि कुठले ठोकताळे लागतात? दाऊद इब्राहिम, ओसामा आणि बरेचसे राजकीय नेते बिनबोभाट मजेचं ऐषारामी आयुष्य जगताहेत आणि आपल्या जगण्याच्या मरण्याच्या किल्ल्याही त्यांच्याच हातात? पाप-पुण्याचा कुठल्या प्रकारचा मापदंड इथे वापरला जातो. की मग आपल्या अशा अनिश्चित जगण्यातच जगाची व्यवस्था आहे. जगाची रचनाच तशी झालीय. आपण मरणं, कुत्र्याच्या मौतीनं मरणं हेच आपलं प्रारब्ध आहे. पण मग आपण जी विविध जीवनध्येय घेऊन जगतो, त्याला काय अर्थ आहे. मला जर खूप मोठा सिनेदिग्दर्शक बनायचंय आणि मी फर्स्टक्लासच्या डब्यातल्या ब्लास्टमध्ये मेलो, तर काय उपयोग होता, त्या रात्रंदिवस जोपासलेल्या स्वप्नाचा आणि ढोरमेहनतीचा? की मग ते मी तितकंच करणं हेच जगाच्या व्यवस्थेचा भाग आहे? पण हा विचार फारच दैववादी होतोय.

आता ह्याच वाक्याचा दुसरा अर्थ कसा निघतो बघा. की मग ते मी तितकंच करणं हेच जगाच्या व्यवस्थेचा भाग आहे? ह्याचा दुसरा अर्थ हा ही होतो, की हे कर्मवादी वाक्य आहे. मी माझं कर्म करत राहणं, हेच माझं दैव आहे? बापरे.. मी रिकरिंग लूप मध्ये जातोय. पण प्रारब्धाला घाबरून, किंवा प्रारब्धाला शरण जाऊन आपण जर जीवनध्येय घेतलंच नाही तर आपण जगणारच नाही.

माझ्या वरच्या विचारांवरून, 'कर्म कर फल की अपेक्षा न कर' हे वाक्य १००% दैववादी आहे. असो. तर एव्हढा मानसिक गोंधळ माजण्याचं कारण एव्हढंच आहे, की मी 'मॅन्स सर्च फॉर मीनिंग' हे पुस्तक वाचत होतो. त्यामध्ये 'ज्यू कॉन्सन्ट्रेशन कॅम्प'मधून परतलेल्या एका सायकॉलॉजिस्टचे अनुभव आहेत. त्यामध्ये त्यानं बराच वैचारिक ऊहापोह केलाय, माणसाच्या जगण्यावर आणि जगण्याच्या कारणावर. त्याच्या मते माणूस आयुष्यभर जगण्यामागचं कारण आणि पर्यायाने अर्थ शोधत असतो. कधी कधी त्याला ते कारण कुणीतरी सांगावं लागतं, किंवा अचानकच त्याला त्याची जाणीव होते. आणि मग तो त्या कारणासाठी जेव्हा आयुष्य जगतो, तेव्हा तो खर्‍या अर्थाने जगतो. आणि कधी कधी हा शोध, हेच त्याच्या जगण्याचं कारण बनून जातं. कॅम्पमध्ये अनेकांना आत्महत्येपासून परावृत्त करण्यासाठी, कधी कधी तर स्वतःलाच परावृत्त करण्यासाठी तो कशा पद्धतीने माणसांना कारणं शोधायला, जीवनाचा अर्थ समजायला मदत करायचा ह्याबद्दलही त्यानं छान लिहिलंय.

त्यामध्ये योगायोगाने दोनतीनवेळा तो कसा वाचतो हे सांगण्याबरोबरच तो एक पर्शियन दंतकथा सांगतो. ती दंतकथा आत्ता आठवली आणि त्यावरूनच हे सगळं विचारचक्र सुरू झालं.

एकदा एका पर्शियन श्रीमंत माणसाच्या घरात काम करणार्‍या नोकराला बागेत प्रत्यक्ष मृत्यू सामोरा येतो. मृत्यूला पाहून त्याची पाचावर धारण बसते. तो धावतच आपल्या मालकाकडे जातो. रात्रीची वेळ असते. तो मालकाला झाला प्रकार सांगतो आणि रातोरात तेहरानला - राजधानीला- जाण्याची परवानगी मागतो. मालक काळजीनंच त्याला सगळ्यात वेगवान घोडा देतो, जेणेकरून तो पहाटेच तेहरानला सुखरूप पोहचेल आणि पुरेसे पैसे आणि शुभेच्छा देतो.

थोड्या वेळाने मालक बागेत फेरफटका मारायला जातो, तर त्यालासुद्धा मृत्यू दिसतो. तो मृत्युला नोकराला घाबरवल्याबद्दल जाब विचारतो. तर मृत्यू म्हणतो, "अरे काही नाही. तो अजून इथे कसा हे पाहून मी आश्चर्यचकित झालो होतो. कारण त्याची माझी भेट उद्या पहाटे तेहरानमध्ये ठरली होती."