कविता

मी आज कविता लिहायचीच असा निश्चय करून बसलो होतो. पण नेहमीप्रमाणेच काव्यदेवता माझ्यावर रूष्ट आहे. काही म्हणजे काही केलं ना, तरी कविता हा प्रकार मला वश होतच नाही. कित्येकदा अनेकांच्या ब्लॉग्जवरच्या सुंदर सुंदर कविता वाचून आनंद घेण्याऐवजी, 'कसं जमतं राव?' असले कोते विचार मनात येऊन मूड खराब होतो. हल्ली मात्र ते कमी झालंय, कारण एकदा स्वतःची लायकी स्वतःला समजावली की असले प्रकार आपोआप कमी होतात.

आई-बाबा सांगतात की मी जेव्हा लहान होतो, तेव्हा अगदी पार दोन वर्षांचा वगैरे होईपर्यंत बोलत नव्हतो. गप्प स्वतःचे धंदे चालू असायचे. तेव्हा मी बोलावं असं सगळ्यांना वाटायचं. पण मग मी एकदाचा बोलायला लागलो आणि पार 'आता पुरे बोलणं' असं म्हणायची पाळी आली लोकांवर. तर सांगण्याचा मुद्दा हा, की बोलणं मुबलक. त्यामुळे लिहिण्याची खुमखुमी असणं स्वाभाविक आहे. त्यातूनच लहानपणी निबंध आणि मोठेपणी ब्लॉग लिहिणंही आलं. पण एव्हढं सगळं होऊनही ती अप्राप्य कला काही साधेना ज्यासाठी पार लहानपणापासून तपश्चर्या केली. अगदी लहानपणी जेव्हा लिखाणाची खुमखुमी प्रथम सुरू झाली, तेव्हा आपण कवी व्हावं ही इच्छा होती. कशी, का ठाऊक नाही, पण वाटायचं जाम की आपण कवी व्हावं. कुठेतरी वाचलं असेल कुसुमाग्रज वगैरेंबद्दल. ते जे काय असेल ते, पण मुद्दा हा की आम्हाला व्हायचं होतं कविराज. पण कुसुमाग्रज वगैरे सोडा, आम्ही कवि कलश अर्थात कब्जी कलुषा पण नाही होऊ शकलो.

मग एकदा संध्याकाळी बिल्डिंगच्या आवारात आवारागर्दी करताना एकदम 'स्फूर्ती' मिळाली. मी धावत धावत घरी गेलो आणि एक वही आणि पेन घेऊन खाली आलो. बागेत जाऊन बसलो आणि चंद्राकडे एकटक पाहू लागलो. सोबत खेळणारा मित्र काळजीने काय झालं म्हणून विचारू लागला. 'कविता सुचतेय' असं कविराज वदले. आणि कविराजांनी चक्क एक कविता पाडली. ही 'हा पिवळसर चंद्र' अशी काहीशी सुरूवात असलेली कविता महत्प्रयासाने शाळेच्या वार्षिकात छापून आणली होती. आणि अशा प्रकारे मी पहिली पायरी पार केली. माझ्या नावावर ऑफिशियली एक कविता लागली. चार शिक्षक ओळखू लागले. थोडक्यात आमचं काम झालं.

तसा मी एकदम गद्य माणूस, कवितांमध्ये कधी फारसा रमलो नाही हे सत्य. एकदा शाळेत काव्यपठण/वाचन स्पर्धा होती. आवडलेली कविता वाचून किंवा हावभावांसकट पाठ म्हणून दाखवायची होती. आईनं तिच्या कॉलेज लायब्ररीतून कुसुमाग्रजांचा काव्यसंग्रह आणला होता आणि मी हौसेनं त्यातली एक कविता पाठ करून म्हणालो. मला उत्तेजनार्थ मिळालं होतं. मी ते उत्तेजन खूप सिरियसली घेतलं आणि रद्दीच्या दुकानातून कुठलासा काव्यसंग्रह विकत घेऊन आलो. दोनेक पानांमध्ये कळलं, की हे आपले काम नोहे. ना मला ती पाठ केलेली कविता कळली होती, ना त्या रद्दीच्या दुकानातल्या पुस्तकातली. थोडक्यात जिथे शॉर्टकट तिथे आम्ही नाही. उगाच दोन ओळींमधे वीस ओळींचा अर्थ शोधा, त्यापेक्षा वीस ओळी वाचा की. पुन्हा अलंकार, मात्रा, वृत्त, गेयता आणि न जाणे काय काय. कुणी सांगितलेत नाही ते धंदे. मस्त टेकायचं आणि गद्य वाचायचं शांत.

त्यानंतर मात्र आम्ही मूळ अर्थात गद्य स्वभावाकडेच वळलो, अर्थात इमानेइतबारे शालेय निबंध लिहू लागलो. मग कॉलेजात असताना एकदा सावरकरांचं छोटंसं चरित्र कुठेतरी वाचून आणि दामोदर चाफेकरांवरचा त्यांचा पोवाडा वाचून पुन्हा एकदा स्फूर्ती आली. आणि मग सावरकरांवरच एक कविता रचली होती. 'कसली भारी झालीय' असं मला बरेच दिवस वाटत होतं. मी 'काव्यकेसरी' झाल्यागत ती कविता मी आई-बाबांना दाखवली होती आणि 'छान छान' एव्हढं ऐकलं होतं. आता ती कविता कुठे आहे ते लक्षात नाही. फडतूस होती, पण जपून ठेवायला हवी होती असं मात्र वाटतं.

कॉलेजच्या मासिकासाठी म्हणून वर्गाच्या खिडकीतून दिसणार्‍या एका सुंदर चेहर्‍यावरही एकदा कविता केली होती. पण ती घडी वगैरे घालून खणात ठेवलेली होती आणि एके दिवशी खण आवरताना ती आमच्या ज्येष्ठ बंधूंच्या नजरेस पडली. त्यांनी आश्चर्यमिश्रित काळजीनं आम्हाला बोलावून तो कागद आमच्यासमोर नाचवला. आम्हाला घाम फुटला आणि कविराज अनेकवचनातून एकवचनात आले. मी कसाबसा त्याला समजावू शकलो, की ती खरंच कॉलेजच्या मासिकासाठी लिहिली होती. पण त्या प्रसंगा नंतर मी ती कॉलेजच्या मासिकात न देण्याचं निश्चित केलं. ती कविताही आमच्या कपाटाच्या उदरात गडप झाली कुठेतरी.

पण मग अचानक प्रगल्भता किंवा प्रौढत्व का काय म्हणतात ते आलं बहुतेक. कारण मला ते अलंकार, मात्रा, वृत्त, गेयता अर्थांमागचा अर्थ वगैरे फंडे कळायला लागले. अगदीच दुर्बोध असं काही वाटेनासं झालं. कवितेचा आनंद घेणं म्हणजे काय, ते थोडंफार का होईना कळू लागलं. मग आमच्यातले सुप्त कविराज पुन्हा जागे झाले. पण हाय रे दुर्दैवा, ह्यापूर्वी तीन चारदा जसे सहज सुलभ ते प्रकटले होते, तसे आताशा होईनात. कारण आता त्यांच्यावर विविध साहित्यिक मूल्यांचं ओझं पडलं होतं. प्रतिभेच्या मर्यादा ह्या ओझ्यांमुळे अधिकच आक्रसल्या होत्या. ती जुनी 'स्फूर्ती आलीय' वाली निरागसता लोप पावल्याचं कविराजांच्या लक्षात आलं आणि ते आले तसेच नाहीसे झाले.

अजूनही स्वतःला वारंवार समजावूनही कधी कधी मनाच्या विविध अवस्थांमध्ये तो कवि जागा होतो आणि व्यक्त व्हायचा प्रयत्न करतो. पण मनावरची ओझी आणि प्रतिभेच्या मर्यादा त्याला झेपत नाहीत. मग खरडलेले चार शब्द बॅकस्पेसचं भक्ष्य बनतात. मग बोटं काहीतरी असंबद्ध टंकत राहतात, डोळे कवितेची एक झलक पाहण्यासाठी तरसत राहतात आणि कविता दूर धुक्यात बसून मोनालिसासारखं गूढ स्मित करत राहते, आपल्या अप्राप्य असण्याची जाणीव करून देत राहते.